وجود آيد . بنابراين محال عقلى پيش نخواهد آمد . و اگر منظورشان اين است كه عادت به اين صورت جارى شده كه اگر شرايط به وجود آيد ، مشروط كه همان رؤيت است ، تحقق مىيابد و محال عادى است كه رؤيت بدون اين شرايط به وجود مىآيد - هر چند عقلا جايز باشد - بايد دانست كه اشاعره در اين باره نزاعى ندارد بلكه هدف آنان اين است كه جواز رؤيت را به هنگام فقد شرايط از نظر عقلى اثبات كنند . به همين جهت است كه مىگويند : رؤيت را خداوند در موجود زنده آفريده است و به نور ، مقابله و ديگر شرايطى كه فلاسفه عنوان كرده‌اند ، مشروط نيست . منظور آنان از نفى شرطيت همان است كه ما گفتيم نه اينكه آنان با جريان عادت در تحقق رؤيت به هنگام تحقق اين شرايط ، مخالف باشند . كسانى كه در قواعد و اصول اشاعره تتبع كنند ، در مىيابند كه آنان همه چيز را به ارادهء فاعل مختار و عموم قدرت او بر مىگردانند و آنگونه كه فلاسفه و تملق گويان ايشان از قبيل معتزله و پيروان آنان معتقدند ، خلق اشياء را متوقف بر اسباب طبيعى نمىدانند . حاصل كلام اشاعره اين است كه خداوند متعال قدرت دارد كه رؤيت را در موجود زنده ولو با فقد شرايط ، خلق كند ، اگر چه خرق عادت باشد . پس اين كجا و سفسطه ، محسوسات و مكابره اى كه اين مرد به آنان نسبت داده ، كجا ؟ ! در باقى تحقيقات نيز همين ادعا خواهد آمد .
من مىگويم :
پوشيده نيست كه امكان و امتناع عقلى گاهى ضرورى و گاهى اكتسابى است . اگر امكان و امتناع ضرورى باشند ، كسى كه ادعاى ثبوت آن دو را مىنمايد ، بىنياز از دليل است و نمىتوان با ردّ و شك و ترديد به مقابلهء وى رفت . بنابراين كسى كه مدّعى است جاى دادن جهان با تمام گستردگىاش در تخم مرغى با تمام كوچكىاش ، ممتنع است ، نيازى به دليل ندارد . و همچنين مدّعى امتناع اجتماع ضدّين و نقيضين ، محتاج برهان نيست . ما شكى نداريم كه عقلا وجود رؤيت بدون شرايط را مانند اجتماع ضدّين و اجتماع نقيضين و رؤيت عدمها ، از ممتنعات عقلى مىدانند و همان گونه كه ادعاى امكان اين امور از نظر آنان ، جايز نمىباشد ، امكان رؤيت معروف را در صورت فقد شرايط جايز نمىدانند . اينكه گفت : « اشاعره همه چيز را به ارادهء فاعل مختار و عموم قدرت او ، بر مىگردانند و خلق اشياء را متوقف بر اسباب طبيعى نمىدانند » ، اشتباه آشكارى است .
زيرا مستلزم جواز تحقق رؤيت بدون بيننده است . زيرا بيننده مانند شرايط جزء سبب است . پس اگر از نظر عقل وجود مسببات بدون اسباب طبيعى آن جايز باشد ، وجود

103