فطرت از هر گونه دانشى خالى است ، قابل جمع نبود . پس لازم است كه زمان را در اينجا متفاوت بدانيم يعنى مراد مصنّف ( ره ) از مبدأ فطرت زمان قبل از ولادت و منظور از كودكان مطلق كودكان ولو قبل از ولادت ، است نه خصوص متولدين . به همين دليل به خالى بودن كودكان از هر گونه دانشى حتى از علم به ذات خودشان در مبدأ فطرت ، حكم كرده است . زيرا دليلى بر استثنا نمودن علم به ذات خود - آنگونه كه خصم به تقليد از ديگران كرده - وجود ندارد . زيرا حيات مستلزم شعور و ادراك حتى ادراك به ذات نيست . به همين دليل فرد بىهوش با اينكه زنده است ، اصلا ادراك ندارد . ما غير از حيات در مبدأ فطرت چيز ديگرى نمىشناسيم تا مقتضى علم به ذات يا ساير وجدانيات باشد و اگر فرضا اين مطلب را هم بپذيريم ، بايد بگوييم كه تعميم ادراك به جميع موارد به صواب نزديكتر است تا اينكه آن را فقط به ذات تخصيص دهيم .
مراد مصنّف از اينكه گفت : « آنان قضاياى محسوس را انكار كرده‌اند » اين است كه اصل ثبوت آنها را منكر شدند ؛ همانگونه كه واقعى بودن شرايط رؤيت و ساير احساسات ظاهرى را انكار كرده‌اند . زيرا آنان همهء چيزها را به ارادهء فاعل مختار ارجاع مىدهند و معتقدند شرايطى كه آمد ، در آن دخالتى ندارد و مترتب ميان آنها ، عادى است . كلام خصم در اين باره مختلف است . يك بار مىگويد كه : مراد مصنّف آن است كه اشاعره وجوب تحقق رؤيت را انكار كرده‌اند و بار ديگر مىگويد كه : منظور مصنّف آن است كه اشاعره مانع اعتقاد به قضاياى محسوس شده‌اند ، در حالى كه هيچ كدام از آن دو ، منظور مصنّف نيست . البته مصنّف در مباحث آتى از آن جهت كه بر انكار اصل قضايا متفرع است ، متعرض مطلب اوّل خواهد شد . شايد كلام مصنّف كه گفت : « اشكال در اصل ، اشكال در فرع خواهد بود » باعث توهّم خصم شده باشد كه منظور مصنّف مطلب دوّم است . اين هم اشتباه است . زيرا مراد مصنّف اشكال در قضاياى محسوس از حيث انكار آنها مىباشد نه از اين جهت كه اشتباه در محسوسات واقع مىشود و نمىتوان به آنها اعتماد نمود . با اين حال بين اين دو نظر فرقى نيست زيرا از اين جهت كه معقولات بر محسوسات متفرع مىشود ، اعتقاد به هر دو نظر موجب انكار معقولات مىگردد و اينكه گفت : برهان مقدمات متعدد ، نمىتواند اشكال را حلّ كند زيرا اكثر غير محسوسات به آنها بر مىگردد . خلاصه اينكه : قواى مدركهء انسان جز قواى حواس ظاهرى و باطنى نيست . كما اينكه قواى باطنى خود را به واسطه قواى ظاهرى درك مىكند . بنابراين هر گاه حكم ظاهرى را باطل كنيم ، حكم حس باطنى و حكم عقل را نيز باطل كرده‌ايم و در نتيجه نمىتوان به هيچ يك از معقولات اعتماد نمود .

101