من مىگويم :
پوشيده نيست كه نزاع ميان ما و اشاعره اختصاص به بحث رؤيت ندارد - هر چند بحث در اين مورد آشكارتر است - بلكه نزاع شامل مطلق ادراك به وسيلهء حواس ظاهرى است . اشاعره همانگونه كه تحقق رؤيت را بدون تحقق شرايط آن جايز دانسته‌اند ، رؤيت كيفيّات نفسانى نظير علم و اراده و مانند آن دو ، رؤيت كيفيات ملموس ، اصوات و طعمها را جايز دانسته‌اند ، شنيدن ، لمس و چشيدن اين موارد را نيز جايز دانسته‌اند . زيرا معتقدند كه تمام اشياء به ارادهء قادر مختار بر مىگردد ، بدون اينكه اسباب طبيعى دخالتى در اين مورد داشته باشد ، چنانكه در بحث بعدى و مباحث ديگر خصم بدان تصريح كرده است . لذا به دليل عمومى بودن نزاع ، مصنّف ( ره ) عنوان مسئله را ادراك گذاشت ولى از آن مطلق احساس به حواس ظاهرى را اراده نموده است . بنابراين در بحث اوّل متعرض قواى ظاهرى و رشد تدريجى طفل در اين قوا گرديد . سپس گفت :
« بنابراين محسوسات اصل اعتقادات است و صحّت فرع منوط بر صحّت اصل است . » ولى در بحث سوّم ، چهارم و ششم مطالبى غير از مطالب مربوط به رؤيت را بيان نموده است . در اين صورت گمان خصم بىمعنا خواهد بود كه پنداشت منظور مصنّف از ادراك همان رؤيت است . فرضا اگر هم اين را بپذيريم كه منظور مصنّف از ادراك همان رؤيت است ، دليلى ندارد كه خصم صحت ارادهء رؤيت از ادراك و قيام قرينه بر آن را انكار نمايد . زيرا وى پس از آنكه وجود دليل بر ارادهء رؤيت از ادراك را گمان كرد ، به ثبوت قرينه اقرار كرده ، چه قرينه چيزى جز آنچه كه بر منظور و مراد از لفظ دلالت كند ، نيست .
سخن مصنّف ( ره ) كه گفت : « ادراك ، آشكارترين و شناخته ترين چيزها است و اشيا به وسيله آن شناخته مىشوند . » نظير سخن اشاعره است كه در مورد علم مىگويند :
بديهى التصور است و چيزهاى ديگر به وسيلهء آن شناخته مىشوند . لذا حد و تعريفى ندارد . در اين صورت ، ادراك يعنى احساس به حواس ظاهرى به منزلهء علم خواهد بود كه همان ادراك به قواى باطنى است . زيرا هر دو در مفهوم ، وجود و شرايط بديهى است .
اين كلامى است كه براى فرد آگاه مفهومى آشكار و معنايى صحيح دارد .
منظور مصنّف ( ره ) از مبدأ فطرت و آغاز آفرينش قبل از ولادت است كه از آن به زمان تعلق نفس حيوانى يعنى قواى مدركه و محركه حيوانى ، به بدن تعبير مىگردد . زيرا گفت : « طفل در ابتداى تولد ، با لمس ، ملموسات را درك مىكند . » و اگر منظورش از مبدأ فطرت زمان ولادت بود ، اثبات احساس براى طفل با اين سخن وى كه نفس در مبدأ

100