مطلب دوازدهم : ابطال كسب مصنّف - اجزل الله ثوابه - مىگويد :
از آنجايى كه بر ابو الحسن اشعرى و پيروان او ، اين امور شنيع و الزامات فضيع و اعتقادات وحشتناك ناشى از انكار دانسته‌هاى ضرورى يعنى فرق بين حركات اختيارى و حركات جمادى و مانند آن ، لازم آمده ، به ارتكاب عقيده اى ديگر پناه آورده كه با توهم او و پيروانش مىتواند آنان را از اين شفاعتهاى زشت برهاند اما هيچ فايده اى به حال آنان ندارد . لذا مذهب عجيب و غريبى در پيش گرفته كه به سبب آن انكار علوم ضرورى لازم مىآيد . همانطور كه گذشت ، انكار ضروريات رأى و عادت وى است . در اين عقيده هم ، براى بنده چيزى به نام كسب ، اثبات كرده است . لذا گفته : خداوند متعال فعل بنده را به وجود مىآورد و بنده فعل را كسب مىكند . اگر از وى پرسيده شود كه تحقيق مطلب چيست و كسب كدام است چه چيزى آن را اقتضا مىكند و چه نيازى ما را بدان مىخواند ، او و يارانش در پاسخ به اين پرسش اقوال گوناگون مضطربى دارند كه عبارتند از :
1 - كسب اين است كه خداوند متعال فعل را به دنبال اختيار فعل توسط بنده ، و يا عدم آن را به دنبال اختيار عدم فعل از سوى بنده خلق مىكند . پس كسب بدين معنا است كه عادت خداوند متعال بر خلق فعل به دنبال اختيار آن توسط بنده جارى است .
2 - معنى كسب اين است كه خداوند متعال فعل را خلق مىكند بدون اينكه بنده هيچ اثرى در آن داشته باشد ليكن بنده در وصف طاعت يا معصيت بودن فعل تأثير دارد .
پس اصل فعل از خداوند متعال است ولى وصف طاعت با معصيت بودن فعل از بنده .
3 - اين كسب با اينكه از بنده صادر مىشود نه معلوم است و نه معقول !
فضل مىگويد :
گذشت كه مذهب شيخ ابو الحسن اشعرى اين است كه افعال اختيارى بنده ، مخلوق خداوند متعال و مكسوب بنده است . منظور از اينكه بنده فعل را كسب مىكند ، اين است كه فعل با قدرت و ارادهء بنده - بدون اينكه بنده تأثير يا مدخليتى در وجود فعل ، غير از محل بودن براى آن داشته باشد - مقارن گردد . مذهب شيخ اشعرى است . اگر فرد منصف به خود باز گردد خواهد دانست كه در متن صراط المستقيم در توحيد و تنزيه خداوند متعال از شريكان در خلق بوده ، با اين وجود كسب فعل را براى بنده هم اثبات كرده است تا قواعد اسلام و رعايت احكام تكليف و بعثت پيامبران و ثواب و عقاب ،

399