پس چگونه كلام لفظى متعدد است امّا كلام نفسى واحد . در غير صورت از اينكه مدلول مرتّب در نفس ، بر حسب ترتيب لفظى باشد ، خارج خواهد شد . گذشته از اين : حصول مفهوم كلام به مجرد تعلَّق به انواع كلام و بدون اينكه در نفس بر يكى از هيئتهاى مخصوص در آيد ، بىمعنا خواهد بود .
اگر منظور فضل از آنچه كه مىگويد به امر و نهى و ديگر هيئتهاى كلامى متعلق مىشود ، اين است كه آنها را ايجاد مىكند ، بايد گفت : ما صفت ذاتىاى كه ايجاد به وسيله آن صورت گيرد جز قدرت نمىشناسيم و اگر منظورش اين است كه جنس اين هيئتهاست وجود جنس بدون فصل در قدم لازم مىآيد كه باطل است : اگر منظورش اين است كه بر آنها عارض مىشود لازم مىآيد كه قديم در قديم بودن خود بر حادث در حادث بودن خود عارض شود و اين ممتنع است و امكان ندارد كه پيش از اين وجود داشته باشد چون قيام عرض بدون معروض ممتنع است و اگر عكس اين را اراده كرده يعنى اينكه معروض بر آنهاست ، در اين صورت : اگر عروض آنها در قدم بوده ، با فرض حدوث منافات داشته و عروض حادث در حادث بودن خود بر قديم در قديم بودن خود لازم مىآيد و اگر عروض آنها در حال حدوث بوده كه در اين صورت لازم مىآيد كه در قدم ، كلامى وجود نداشته باشد . ما وجهى در اينكه پيش از عروض ، كلام حقيقى باشد ، تصور نمىكنيم ؛ اگر منظورش چيزى از قبيل انكشاف و تعلق علم به معلوم است ، پس علم گرديد كه ايراد وارد بر آن را خود ملاحظه مىكنيد ؛ اگر منظورش چيز ديگرى است ، بايد كه اصحابش آن را بيان دارند تا صحت آن را از فسادش بشناسيم .
خلاصه اينكه : همانگونه كه معنايى از نظر عقل براى كلام نفسى نمىيابيم ، براى تعلَّق آن خصوصا با حفظ دلالت كلام لفظى بر آن بگونهء دلالت لفظ بر معناى مطابقى خود ، وجه صحيحى نمىيابيم !
مطلب سوّم : حدوث كلام مصنّف - طاب ثراه - مىگويد :
عقل و نقل اتّفاق دارند كه كلام خداوند متعال حادث است و ازلى نيست . زيرا مركب ، از حروف و اصوات و اجتماع دو حرف در شنيدن در دفعهء واحد ممتنع است .
پس بايد يكى بر ديگرى سابق باشد و آنكه مسبوق است بالضروره حادث است و آنكه بر حادث به يك زمان متناهى پيشى داشته بالضروره حادث است . خداوند فرموده : « ما

181