حكمت ومصلحت اقتضاى آن كند كه هر يك برخى از ممكنات را آفريده متعرض آفريدن آن ديگرى نشود تا نزاع در نگيرد وفساد برنخيزد .
وعجب است آنكه اين مرد فاضل در اوائل همين فصل فرموده : كه ادله ء عقليه كه از حكما ومتكلمين بنظر رسيد ، واز آن جمله دليل تمانع است ناتمام وبرهمگى بحث وارد است ، وتصريح به آن كرده كه اين دليلى كه بخاطر ايشان رسيده تمام است ، واصلا بحثى بر آن نمى آيد .
وپوشيده نيست كه حاصل اين دليل آيل است به دليل تمانع ، وبحثى كه مذكور شد ورود تمام توجه مالا كلام دارد ، ودر دريافت آن حاجت به تدبر وتفكر چندانى نيست ، بلكه اندك التفاتى با توجه خاطر كافى است .
وببايد دانست كه وحدت واجب الوجود با آنكه امرى است فطرى ومطلبى است بديهى أولى ، چنان كه جمعى از رؤساء معتزله ومتكلمين تصريح به آن كرده اند به دليل عقل بروجهى كه مورد اعتراض نباشد ، ومؤاخذه مطلقا نتوان كرد ثابت نمى تواند شد ، بل عمده در اثبات وحدت صانع عالم اخبار أنبياء وصادقين است ، چه بعد از ثبوت نبوت به ظهور معجزه يا به دليل عقل ، عقل را اخبار نبى به وحدت صانع ازلى كفايت است از تجشم استدلال ودفع ما يقال .
ودورى كه در بدايت حال بخاطر وخيال مى رسد ، مندفع است با آنكه اثبات نبوت گر چه توقف بر علم وقدرت دارد ، اما توقف بر اثبات وحدت ندارد ، ولهذا گروه انبوهى از فضلاى مدقين وعلماء محققين از اصحاب حديث ومتكلمين طريق اثبات وحدت صانع را بر وجهى كه اصلا مؤاخذه بر آن نتوان كرد منحصر در نقل كرده ، طريق عقل را منسد دانسته اند .
شب ظلمت وبيابان بكجا توان رسيدن * مگر آنكه شمع رويت بر هم چراغ دارد نقل عن الشبلي أنه لما سئل عن التوحيد قال : من سأل عن التوحيد فهو جاهل ، ومن أجاب عنه فهو مشرك ، ومن عرف التوحيد فهو ملحد ، ومن لم يعرفه فهو كافر .
فقير بى بضاعت گويد : آدمى بايد كه هر لفظى را كه بشنود در تدبير آن

128