با پيامبر صلى الله عليه و سلم در شدت گرما نماز مى خوانديم و زمانى كه يكى از ما قادر نبود صورتش را به زمين برساند ، پارچه يا لباسش را پهن مى كرد و بر آن سجده مى كرد . ( 1 ) اگر سجده بر فرش و پارچه ، مصداق سجده بر زمين بود ، در اين روايت و نظاير آن ، تقابل بين سجده بر زمين و غير زمين معنا نداشت . به خاطر همين خصوصيت زمين است كه حتى هنگام خيس بودن زمين ، بر خود زمين سجده مى كردند ، تا آنجا كه نقل كرده اند گاهى در سجده پيشانى مبارك رسول خدا صلى الله عليه و سلم به گل آغشته مى شد :
رأيت رسول الله صلى الله عليه و سلم يسجد في الماء والطين حتى رأيت اثر الطين في جبهته ، ( 2 ) رسول خدا صلى الله عليه و سلم را ديدم كه در آب و گل سجده مى كرد تا اين كه اثر گل را بر پيشانى مباركش ديدم .
و در روايات متعدد ديگر ، اين مضمون تكرار شده است ، مانند روايت زير :
عن ابى سعيد الخدرى : ان رسول الله صلى الله عليه و سلم رئى على جبهته وعلى ارنبته ( 3 ) اثر طين من صلاة صلاها بالناس ، ( 4 )

1 . چنان كه گفته شد در اين روايت و روايات نظير ، أرض در مقابل غير أرض قرار گرفته است . از اين نظر كه در اين روايت سجده بر پارچه نيز آمده است ، همانطور كه در متن به زودى خواهد آمد ، به قرينهء خود اين روايت و ساير روايات مسلما مربوط به حالت ضرورت و عدم توانايى از انجام سجده بر زمين صورت گرفته است . و ثانيا اين روايات و نظاير آن با روايات صحيح ديگرى كه سجده را فقط بر زمين جايز مى دانند ، معارض است . 2 . صحيح البخارى ، دارابن كثير ، رقم 801 ( ترقيم العالميه ) . 3 . طرف الانف . 4 . سنن ابى داود ، كتاب الصلاة ، رقم 777 و 760 ( ترقيم العالميه ) .

294