زمخشرى خوارزمى بر مذاق تسنّن كه در سال 528 هجرى در مكّهء معظَّمه به عربى تأليف يافته است .
و سر انجام كتاب گرانقدر مجمع البيان فى تفسير القرآن ، از ابو على فضل بن حسن طبرسى ملقّب به امين الدّين و امين الاسلام مفسّر و دانشمند معروف شيعى ، كه در سال 548 به عربى تأليف شده است . نكتهء قابل توجّه آن كه اين چهار مفسّر بزرگ در زمان و مكانهايى نه چندان دور ، هر يك جداگانه و بطور مستقل ضرورت تأليف تفسيرى را احساس مىكنند و بى آن كه ظاهرا از كار يكديگر مطلَّع باشند ( به دليل آن كه هيچ كدام از كتاب ديگرى نامى به ميان نياورده‌اند ) تفسير خود را به پايان مىبرند . مشابهتهايى اندك و بسيار ميان تفسير ابو الفتوح با تبيان و مجمع البيان هست و شائبهء تأثّر آن را از اوّلى و تأثيرش را بر دومى در ذهن افزايش مىدهد ، تا آن جا كه علَّامه نورى در فايدهء ثالثه از خاتمهء المستدرك ، اظهار نظر كرده كه « هر كس در مجمع البيان طبرسى به تأمّل بنگرد در مىيابد كه اين كتاب تلخيصى از ابو الفتوح بيش نيست [95] » نه تنها از تفسير كشف الاسرار - كه حدودا همزمان با روض الجنان تأليف يافته - بلكه از هيچ كدام از تفسيرهاى فارسى پيش از تفسير ابو الفتوح نظير ترجمهء تفسير طبرى ، تفسير سور آبادى ، تاج التراجم و . . . هم در اين كتاب نامى به ميان نيامده است . شايد ابو الفتوح با در دست داشتن امّهات تفسيرهاى عربى ، خود را از مراجعه به تفاسير فارسى كه در واقع نسبت به آنها مطلب تازه اى هم نمىتوانستند داشته باشند ، بىنياز مىديده است .
اگر تأثّر ابو الفتوح از تفسيرهاى فارسى پيش از خود ، در مقايسه با تفسيرهاى عربى ، اندك و يا بسيار كم باشد ، - كه هست - به جاى آن تأثير تفسير ابو الفتوح بر تفسيرهاى فارسى پس از آن ، در زمانهاى گوناگون بسيار زياد و در خور ياد آورى است از آن ميان دو تفسير پر آوازهء شيعه يعنى جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسير گازر تأليف ابو المحاسن الحسين بن الحسن الجرجانى و منهج الصادقين اثر

[95] . رك : مير جلال الدين محدّث ارموى ، تعليقات النقض ، جلد نخستين ، انجمن آثار ملَّى ، تهران 1358 ص 153 .

مقدمة 63