تأليف تفسير حاضر يا قبل از تأليف كشاف ، يعنى قبل از سنهء 528 انجام گرفته بوده يا قبل از شهرت و انتشار كشاف و وصول نسخ آن از مكهء معظمه - كه در آنجا تاليف آن به اتمام رسيده بوده [85] - به بلاد ايران كه براى اين فقره هم لا بد چند سالى وقت لازم بوده است و بنابر اين شقّ اخير ممكن است كه تأليف تفسير حاضر مدّتى بعد از تأليف كشّاف و اصلا مدّتى بعد از وفات خود زمخشرى ( يعنى بعد از 538 ) نيز صورت گرفته بوده است .
يك مسأله از خارج بطور حتم محقق و مفروغ عنه است و آن اين است كه تأليف تفسير ما نحن فيه بنحو قطع و يقين و به دليل حسّى - عيانى مؤخّر از سنهء 556 نمىتواند باشد زيرا كه يكى از نسخ همين تفسير موجوده در كتابخانهء آستان قدس رضوى در مشهد مقدس ( نمرهء 134 ) تاريخ كتابت آن صريحا واضحا و با كلمات تامّه نه با ارقام هندسى « سنه ستّ و خمسين و خمسمائه » است و نسخهء ديگر از همان كتاب و در همان كتابخانه ( نمرهء 136 ) تاريخ استنساخ آن يك سال بعد است يعنى سنهء « سبع و خمسين و خمسمائة » [86] .
پس خلاصهء مقدّمات مذكوره اين شد كه تاريخ تأليف تفسير حاضر از طرفى به ظنّ غالب مقدم بر حدود 510 نبوده است ، و از طرف ديگر به نحو قطع و يقين و به دليل خارجى - حسّى مؤخر از سنهء 556 نيز نمىتواند باشد پس تاريخ تأليف آن محصور خواهد بود ما بين حدود 510 - 556 » .
امّا در مورد آنچه مرحوم قزوينى ( در پاورقى 2 ص 619 ) [ برابر با ص 14

[85] . عين عبارت زمخشرى در آخر مجلد سوم از كشّاف طبع مصر ص 298 از قرار ذيل است : « و هذه النّسخة هى نسخة الأصل الاولى الَّتى نقلت من السّواد و هى امّ الكشّاف الحرميّة المباركة المتمسّح بها المحقوقة ان تستنزل بها بركات السماء و يستمطر بها في السّنة الشّهباء فزغت منها يد المصنّف تجاه الكعبة في جناح داره السّليمانيّة الَّتى على باب اجياد الموسومة بمدرسة العلَّامة ضحوة يوم الاثنين الثّالث و العشرين من ربيع الاخر فى عام ثمانية و عشرين و خمسمائة - الخ » .
[86] . اين دو نسخه هيچ كدام تفسير تمام كامل نيست نسخهء اوّل عبارت است از مجلَّد 16 و 17 و نسخهء دوم فقط مجلَّد بيستم است و وصف اجمالى اين دو نسخه در همين مقدمه بيان خواهد شد ان شاء اللَّه تعالى .

مقدمة 54