جبّائى [79] و ابو بكر اصم [80] و رمّانى [81] و زجّاج [82] و حسين بن الفضل البجلى [83] و تفسير معروف ثعلبى نيشابورى [84] موسوم به الكشف و البيان فى تفسير القرآن و غير ذلك كه ذكر همگى موجب تطويل است دائما نام برده و از هر يك از آنها به مناسبت مقام فصول و فقرات خارج از حدّ احصا در اين تفسير كبير عديم النّظير كه فى الواقع مصداق « كلّ الصّيد فى جوف الفرا » ست نقل كرده است ، پس با وجود اينها سكوت او از يكى از مشهورترين تفاسير دنيا و يكى از مهمترين تاليف استاد خود او يعنى كشّاف لا بد كاشف از اين است كه

[79] . ابو هاشم عبد السلام بن محمد بن عبد الوهاب جبّائي پسر مذكور قبل و مانند پدر از رؤساى معروف معتزله متوفّى در سنهء 321 ( الفهرست 174 ، انساب سمعانى در « جبّائى » ابن خلكان 1 : 317 طبقات الشافعيه سبكى 3 : 230 استطرادا لسان الميزان 4 : 16 طبقات المفسرين سيوطى 33 روضات ص 702 در ذيل ترجمه پدرش ابو على جبّائى ) .
[80] . ابو بكر عبد الرحمن بن كيسان اصمّ معتزلى از رجال اواخر قرن دوم ظاهرا ( كتاب الفهرست ص 34 س 2 و ص 100 س 29 ، لسان الميزان 3 : 427 ، مقالات الاسلاميين ابو الحسن اشعرى ، فرق الشيعة نوبختى ، تبصرة العوام طبع آقاى اقبال رجوع به فهارس اين سه كتاب اخير ) .
[81] . ابو الحسن على بن عيسى رمانى نحوي معتزلى متوفى در سنه 384 ( انساب سمعانى در « رمانى » طبقات الادباء ابن الانبارى 389 - 392 ، معجم الادباء 5 : 280 - 283 ) ابن خلكان 359 - 360 بغية الوعاة 344 كشف الظنون در « تفسير الرمانى » روضات 480 - 481 .
[82] . ابو اسحق ابراهيم بن محمد بن السرّى زجّاج نحوى معروف متوفّى در سنهء 310 يا 311 يا 316 تفسير او معروف بود به معانى القرآن شهرت زجّاج مغنى از تكثير عدد مآخذ است رجوع شود از جمله به ابن خلكان 1 - 309 و كشف الظنون در « تفسير الزجاج » .
[83] . ابو على الحسين بن الفضل البجلي متوطَّن در نيشابور از مفسرين مشهور و متوفّى در سنهء 282 ( انساب سمعانى در نسبت « بجلى » معجم الادباء 1 : 122 - 123 ( استطرادا لسان الميزان 2 : 307 - 308 ) .
[84] . ابو اسحق احمد بن محمّد بن ابراهيم ثعلبى نيشابوري متوفى در سنهء 427 مفسّر و اخبارى بسيار معروف كه قصص الانبياء او معروف به عرائس مكرّر در مصر به طبع رسيده است ( معجم الادباء 2 : 104 - 105 ، ابن خلكان 1 : 22 . سبكى 3 : 23 - 24 . طبقات المفسّرين سيوطى 5 ، بغية الوعاة همو 154 روضات الجنات 68 ) .

مقدمة 53