زمخشرى در حين تاليف تفسير حاضر از جملهء احيا بوده در هر صورت جوانى خردسال و در اوايل سن شباب نبوده بلكه بعد از آنى بوده كه وى مردى مشهور به علم و فضل و يكى از ائمهء مسلمين و شيوخ ايشان محسوب مىشده است و واضح است كه اين درجات در حال صغر سن براى كسى دست نمىدهد و چون تولَّد زمخشرى در سنهء 467 است پس اگر فرض كنيم كه آغاز شهرت زمخشرى و انتشار صيت او از سن چهل سالگى او به بعد مثلا بوده است نتيجه آن خواهد بود كه تأليف تفسير حاضر به ظنّ غالب بلكه تقريبا به نحو قطع و يقين مقدّم بر حدود 510 نبوده است و اين نكته را نيز ناگفته نگذاريم كه چنان كه مشاهده شد مؤلف در دو فقره عبارت مذكور در فوق كه از زمخشرى نام برده در هر دو مرتبه به مناسبت نقل پاره اى از اشعار اوست كه ذكرى از او كرده است ولي از كشّاف معروف او تا آن جا كه راقم سطور تتبع كرده و قاضى نور اللَّه ششترى نيز در مجالس المومنين بدان اشاره نموده [75] ظاهرا هيچ نامى نبرده است با وجود اين كه مؤلف به عادت خود از غالب تفاسير مشهورهء عصر خود از قبيل تفسير طبرى و تفسير ابو القاسم بلخى كعبى [76] و تفسير ابو مسلم محمد بن بحر اصفهانى [77] و تفاسير ابو على جبّائى [78] و پسرش ابو هاشم

[75] . « از تفسير فارسى او ظاهر مىشود كه معاصر صاحب كشاف بوده و بعضى اشعار صاحب كشاف باو رسيده اما كشاف به نظر او نرسيده » ( مجالس المؤمنين در ترجمهء احوال ابو الفتوح رازى در اواسط مجلس پنجم ) در كتاب روضات الجنات ص 184 در ترجمهء عبارت مزبور اشتباهى دست داده كه مغيّر معنى است و نصّه : « و يظهر منه ( اى من تفسيره ) انّه كان معاصرا لصاحب الكشاف و قد بلغه بعض ابيات ( صاحب ) الكتاب دون اصله » ، كلمهء « صاحب » دوم از قلم ناسخ يا از قلم خود مؤلف افتاده است .
[76] . ابو القاسم عبد اللَّه بن احمد بلخى كعبى از رؤساى مشهور معتزله متوفى در سنهء 319 ، او را تفسيرى بوده در دوازده مجلَّد . رجوع شود به كتاب الفهرست ابن النديم ص 34 و انساب سمعانى در نسبت « كعبى » و ابن خلكان 1 : 273 ، و جواهر المضيئة 1 : 271 و لسان الميزان 3 : 255 - 256 و كشف الظنون در عنوان « تفسير ابي القاسم عبد اللَّه بن احمد البلخى » .
[77] . ابو مسلم محمد بن بحر اصفهانى معتزلي متوفى در سنهء 322 ، او را تفسيرى بزرگ بوده در چهارده مجلد موسوم به جامع التأويل لمحكم التنزيل و كتاب الفهرست 136 ، معجم الادبا 6 : 420 - 422 لسان الميزان 5 : 89 بغية الوعاة 23 ، كشف الظنون در عنوان « جامع التأويل » ) .
[78] . ابو على محمد بن عبد الوهاب جبّائى به ضم جيم و تشديد باء موحده و بعد از الف همزهء قبل از ياء نسبت از رؤساء مشهور معتزله متوفى در سنه 303 او را تفسيرى معروف بوده ( انساب سمعانى در نسبت « جبّائي » تبيين كذب المفترى از ابن عساكر ص 138 ابن خلكان 2 : 55 - 56 ، لسان الميزان 5 : 271 روضات الجنات 700 - 702 ) .

مقدمة 52