انتهى باختصار - و باز در تفسير آيهء الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْه تُوقِدُونَ در سورهء يس ( ج 4 ص 419 ) [ برابر با ج 16 ص 170 چاپ بنياد ] گويد : « عبد اللَّه عباس گفت آن دو درخت است كه در او آتش باشد يكى را مرخ گويند و يكى را عفار چون كسى را آتش بايد دو شاخ از اين دو درخت ببرد چنان كه آب ازو مىچكد و بر هم سايد از ميان آن آتش بيرون آيد . و گفتند « مرخ » نر باشد و « عفار » ماده و هر دو را زند و زنده گويند و شيخ ما [73] ابو القاسم محمود بن عمر الزمخشرى دو بيت گفت :
و انّى ارى مثل الفاضلين اذا التقيا الزّند و الزّنده فهذا يفيد بما عنده و هذا يفيد بما عنده [74] انتهى به اختصار ، حال گوييم كه از ورود اسامى اشخاص ثلاثهء مذكور در فوق يعنى فصيحى متوفى در سنهء 516 و سنائى متوفّى در 525 و زمخشرى متوفّى در 538 در اثناء تفسير حاضر شايد بتوان استنباط نمود كه تأليف كتاب ما نحن فيه بعد از وفات اشخاص مزبوره بوده است نه در حال حيات ايشان ، و اگر در مورد زمخشرى كه تاريخ وفات او مؤخّر از آن دوى ديگر است احتمال دهيم كه تأليف كتاب در حال حيات او بوده در مورد دو نفر اول يعنى فصيحى نحوى و سنائى اين احتمال بغايت ضعيف است .
و على اىّ حال از طرز تعبير مؤلف از زمخشرى به « امام زمخشرى » و « شيخ ما ابو القاسم محمود بن عمر زمخشرى » واضح مىشود كه اگر هم

[73] . ازين تعبير چنان كه سابق نيز بدان اشاره نموديم تقريبا به نحو قطع و يقين واضح مىشود كه زمخشرى از جملهء مشايخ و اساتيد مؤلف كتاب ابو الفتوح رازى بوده است .
[74] . كذا فى الاصل و گويا صواب بجاى « و هذا » در مصراع دوم « و ذاك » باشد و الا مصراع دوم عين مصراع اول و تكرار آن خواهد بود و مخفى نماناد كه دو قطعه شعر مذكور از زمخشرى را در هيچيك از مآخذى كه متضمن ترجمهء حال اوست و اين ضعيف به آنها دسترسى دارد از قبيل معجم الادباء ياقوت و انساب سمعانى و طبقات الادباء ابن الانبارى و ابن خلكان و بغية الوعاة سيوطى و جواهر المضيئة و لسان الميزان ابن الحجر و مفتاح السعادهء طاش كبرى زاده و روضات الجنات نيافتم و همچنين در تفسير كشاف و در ضمن تفسير دو آيهء مذكور در فوق در سورهء يوسف و سورهء يس نيز اثرى از آنها به دست نياوردم و ظاهرا مؤلف كتاب اين ابيات را يا شفاها بلا واسطه از خود زمخشرى استماع نموده بوده يا از ديوان اشعار زمخشرى كه در آن اعصار ما بين مردم بتصريح سمعانى و غيره مشهور بوده نقل كرده است .

مقدمة 51