الليل نارا ) و مستحسن نيست عطف آن بر سبيل اللَّه زيرا كه عطف قوله و كفر بر و صد مانع آن است چه معهود نيست كه شيء را عطف كنند بر موصول و بعد از آن شيء ديگر را بعد از او عطف كنند بر صلهء او و اما صاحب كشاف تجويز اين كرده حيث قال ( المسجد الحرام عطف على سبيل اللَّه ) و نيز عطف بر ( هاء ) به متصور نيست زيرا كه عطف بر ضمير مجرور بى اعادهء جار جايز نيست ( و إخراج أهله ) و بيرون كردن اهل مسجد كه پيغمبر است و اصحاب او * ( مِنْه ) * از مسجد مراد مكه است كه بر مسجد مشتمل است * ( أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّه ) * خبر امور اربعه مذكوره است يعنى اين چهار چيز كه مذكور شد بزرگتر است نزد خدا از قتل خضرمى و اسر ديگران پس آن چه از سرية واقع شده بر سبيل خطا بوده و از روى ظن اينكه آن روز سلخ جمادى الآخر بوده نه آنكه به اعتقاد غره رجب قتل و اسر و سبى شده باشد و به جهت اين حق تعالى از اين عفو فرمود و مؤاخذ نساخت ايشان را بر تقصيرى كه از ايشان واقع شده در باب تجسس و تحقيق آنكه آن روز از ماه حرام بود يا نه حاصل كه اكبر خبر اشياء اربعه معدوده است كه از كباير قريش است و زبدهء معنى آنكه اين چهار كبيره كه صد است در اسلام و كفر و منع مردمان از مسجد الحرام و اخراج اهل آن از آن كه از قريش صادر شده بزرگتر است نزد خدا از قتل بخطا كه از سريه صدور يافته و در اكبر واحد و جمع و مذكر و مؤنث مساويست * ( وَالْفِتْنَةُ ) * و شرك به خدا يا آن چه كفار قريش مرتكب آن ميشوند از اخراج و اشراك * ( أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ ) * بزرگتر است از قتل خضرمى كه از سريه بخطا واقع شده نه بعمد و افظع و اشنع از آن * ( وَلا يَزالُونَ ) * و هميشه باشند مشركان كه بتعصب و عناد * ( يُقاتِلُونَكُمْ ) * كارزار كنند با شما اى مؤمنان * ( حَتَّى يَرُدُّوكُمْ ) * تا شما را باز گردانند * ( عَنْ دِينِكُمْ ) * از دين شما كه اسلام است اين اخبار است از دوام عداوت كفار به مؤمنان و عدم انفكاك ايشان از آن تا آنكه اهل ايمان را از دين اسلام باز دارند * ( حَتَّى ) * از براى تعليل است بقرينه جمله شرطيه كه بعد از او واقع شده كقولك ( اعبد اللَّه حتى ادخل الجنة ) يعنى هميشه مقاتله كنند با مؤمنان تا آنكه ارتداد ايشان نمايند از ايمان * ( إِنِ اسْتَطاعُوا ) * اگر بتوانند و قادر باشند بر آن ذكران شرطيه به جهت استبعاد استطاعة مؤمنان است و ايذان به آنكه كفار اهل اسلام را رد نتوانند كرد از دين اسلام پس به جهت مبالغه اكتفاء باستبعاد نكرده تهديد اهل اسلام مىكند از ارتداد و ميفرمايد كه * ( وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ ) * و هر كه برگردد از شما * ( عَنْ دِينِه ) * از دين خود مرتد شود * ( فَيَمُتْ ) * پس