حقتعالى بهتر است از عالمى كه مملو باشند از مردمانى كه مثل آن مرد باشد كه در چشم تو رفيع و بزرگ قدر نمود بعد از آن حقتعالى بيان احوال كفار مينمايد كه پيش از زمان حضرت رسالت صلَّى اللَّه عليه و آله بودند به جهت تسليهء آن حضرت پس ميفرمايد كه * ( كانَ النَّاسُ ) * بودند همهء مردمان يعنى آدم و اولاد او * ( أُمَّةً واحِدَةً ) * گروهى يگانه بر يك ملت يعنى همه متفق بودند بر مذهب حق و آن زمان آدم و ادريس بود يا بعد از طوفان يا همه متفق بودند در جهالت و كفر در اول بعثت ادريس يا نوح يا ابراهيم * ( فَبَعَثَ اللَّه ) * كلام در اين تقدير است كه ( اختلفوا فبعث اللَّه ) يعنى اختلاف كردند در ميان يكدگر پس برانگيخت خدا * ( النَّبِيِّينَ ) * پيغمبران را و حذف اختلفوا به جهت دلالت فيما اختلفوا فيه است بر آن از كعب الاحبار مروى است كه حق سبحانه صد و بيست و چهار هزار پيغمبر بر خلقان مبعوث ساخته و از جملهء ايشان سيصد و سيزده مرسل بودند و آنها كه در قرآن مذكور شده‌اند بيست و هشتند و پنج اولوا العزم كه نوح است و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد صلوات اللَّه عليهم * ( مُبَشِّرِينَ ) * در حالتى كه آن پيغمبران مژده دهندگانند اهل طاعت را به ثواب * ( وَمُنْذِرِينَ ) * و بيم كنندگانند ارباب معصيت را بعقاب * ( وَأَنْزَلَ ) * و منزل گردانيد * ( مَعَهُمُ الْكِتابَ ) * با ايشان كتابها كه احكام شرايع ايشان در آن مبين بود و توحيد كتاب جهت آنست كه اسم جنس است و مراد نه آنست كه حقتعالى با هر يك از پيغمبران كتابى فرو فرستاده كه مخصوص به او بوده زيرا كه اكثر ايشان صاحب كتاب نبودند بلكه اخذ شرايع خود از كتب متقدمه ميكردند و قوله * ( بِالْحَقِّ ) * حال است از كتاب و تقدير اينكه ملتبسا بالحق يعنى در حالتى كه آن كتابها ملتبس بودند براستى و درستى * ( لِيَحْكُمَ ) * تا حكم كند خدا بوسيلهء پيغمبران و كتابها يا آن پيغمبر مبعوث يا كتاب او حكم كند * ( بَيْنَ النَّاسِ ) * ميان مردمان * ( فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيه ) * در چيزى يعنى در حقى كه اختلاف كردند مردمان در آن يا در چيزى كه ملتبس شده بود بر ايشان * ( وَمَا اخْتَلَفَ فِيه ) * و اختلاف نكردند در حق يا در كتاب يا در امر دين * ( إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوه ) * مگر آنان كه داده شده بودند كتاب منزل براى ازاله خلاف يعنى امر كتاب را منعكس گردانيدند و آنچه منزل شده بود بر ايشان به جهت ازاحهء اختلاف سبب استحكام آن گردانيدند مانند يهود و نصارى كه تحريف و تبديل آن كردند * ( مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ ) * از پس آنكه آمد بديشان معجزهاى روشن و حجتهاى هويدا * ( بَغْياً بَيْنَهُمْ ) * به جهت حسد