مىكند كه با لذّتها و كمالهاى محسوس و مادى همراه بوده و به آنها برساند و اعتقاد به بت پرستى طرزى سنّت گذارى مىكند كه بتها را راضى سازد ، ولى اعتقاد به خداوند سبحان و قيامت طرزى سنّت پردازى مىكند كه هم سعادت دنيا را تأمين كند و هم سعادت آخرت را .
بنا بر اين صورتهاى گوناگون زندگى اجتماعى در اثر اختلاف اصول اعتقادى جوامع بشرى مىباشد « . . . فانّ المذاهب المختلفة مؤثرة فى خصوص السنن المعمول بها فى المجتمعات . . . فصور الحياة الاجتماعيّة تختلف باختلاف الاصول الاعتقادية فى حقيقة العالم . . . » « 1 » و از اين جهت كه اصول توحيدى آيات كليدى قرآن كريم مىباشند در مسأله اخلاق در طىّ ابطال نسبيّت آن و محكوم شمردن نسبى بودن حسن و قبح و مردود دانستن آنكه فضيلت و رذيلت ريشه انسانى ندارد بلكه تابع محيط و تحولات گوناگون است و در ضمن تثبيت اصول زير بنائى اخلاق ، به مسلكهاى سه گانه كه در اخلاق وجود دارد مىپردازند و برجسته ترين مسلك را آن مىدانند كه سنن اخلاقى نه براى كسب جاه و شهرت و محبوبيّت اجتماعى و مجد تاريخى و تقويت روحى باشد و نه براى پرهيز از دوزخ و بهره مندى از بهشت باشد بلكه براى لقاى خداوند سبحان و تحصيل وجه پايدار او باشد كه خود عين توحيد است « . . . و اما الآن فانّما يريد وجه ربّه و لا همّ له فى فضيلة و لا رذيلة و لا شغل له بثناء جميل و ذكر محمود و لا التفات له الى دنيا او آخرة او جنة او نار و انّما همّه ربّه و زاده ذلّ عبوديّته و دليله حبّه . . . » « 2 » .
و چون زير بناى همه معارف و نيز اخلاق و همچنين اعمال شايسته را توحيد دانستند كه همانند اصل ثابت شجرهء طيّبه مىباشد كه تا آسمان شاخه دارد و همواره ميوه مىدهد در اين باره چنين مىفرمايند « . . . انّ المراد فى الآية على ما يعطيه السياق هو اصل التوحيد الذي يتفرّع عليه سائر الاعتقادات الحقة و ينمو عليه الاخلاق الزاكية و تنشأ منه الاعمال الصالحه » « 3 » و از آن نظر كه بر اساس توحيد تمام فيضها از خداوند سبحان تنزل مىيابند و هيچ موجودى نه خود مستقل است و نه به غير خداوند اعتماد دارد و نه در

( 1 ) الميزان ج 16 - ص 201 و 200 . ( 2 ) الميزان ج 1 ص 379 . ( 3 ) الميزان ج 12 ص 50 .

مقدمه 26