تقسيم شدند و در نتيجه تحولات شگرفى در علوم اسلامى ، مخصوصا علم حديث و متعلَّقات آن از قبيل درايه و رجال و علم فقه و اصول فقه ، پديد آمد و در اثر همين تحوّلات نوابغ بزرگ ، آثار سودمند و گرانبهايى براى اولين بار در اين علوم ظاهر شد كه تا كنون مورد استفادهء بزرگان اهل فنّ قرار گرفته است و پيوسته بر اهميت آنها افزوده مىشود .
اختلافات عمده فرق اسلامى 2 - 3 - 2 اختلافاتى كه بين فرق مختلف مسلمين در مسائل فقه و مبانى اصولى آن به وجود آمده غالبا در اطراف مسائل فرعى مربوط به كتاب و سنت و اجماع و عقل دور مىزده نه در اطراف مسائل اصلى ، در اينجا به قسمتى از اين اختلافات ، كه راه و روش مذاهب مختلف را به خوبى روشن مىسازد اشاره مىشود :
اول . در باب اصل كتاب ، يعنى : قرآن ، و حجّيّت و اعتبار آن بين مسلمانان هيچ گونه اختلافى به چشم نمىخورد ولى در پاره اى از خصوصيّات آن بحث و گفتگوهايى وجود دارد . اين بحثها خود بر دو دسته است ، برخى . به اصطلاح جزئى و كم اهميّت است ، مانند بحث در اطراف مقصود از كلمه يا جمله اى از قرآن كه نتيجه آن اختلاف در يك حكم فرعى فقهى است و بعضى بالنّسبه اساسى و مهمّ است و چه بسا موجب به وجود آمدن اصلى از اصول ، شده است . اين كه مثالى از هر دو دسته :
در آيهء شريفه ( و المطلَّقات يتربّصن بأنفسهنّ ثلاثة قروء ) [1] اختلاف است در اين كه مقصود از « قرء » چيست ؟ بسيارى از فقها ، از جمله : ابو حنيفه ، ابو يوسف ، محمّد و اسحاق ، آن را به « حيض » تفسير كرده‌اند ولى مالك و شافعى و گروهى ديگر ، از جمله احمد در يكى از دو روايت ، به « طهر » . شيعه هم به موجب اجماع و اخبار خود همين قول را برگزيده‌اند . [2] در باب تفسير قرآن به رأى گر چه احاديثى از طرق فريقين بر عدم جواز آن دلالت دارد ، [3] ليكن بسيارى از اهل سنّت عملا قرآن را به آراء خود تفسير كرده‌اند امّا شيعه بالعكس ، غالبا آيات قرآن را بر دو دسته تقسيم كرده‌اند :
1 . آياتى كه به علت اجمال يا به جهت اين كه قطعا خلاف ظاهر آن اراده شده

[1] . بقره ، 228 .
[2] خلاف ، 3 / 50 ، تاريخ المذاهب ، 64 .
[3] . مقدمه تفسير صافى و مجمع البيان و بحث حجيت ظواهر از علم اصول و تاريخ المذاهب الفقهية ، 65 .

75