چهارم كه پيشوايان بزرگ فقه و اجتهاد در اين مدت زندگى كرده‌اند ، ادامه مىيابد و سنّت و فقه در اين دوره تدوين مىشود . ) 1 - 3 - 2 پس از دورهء تابعين به درخشانترين دورهء فقه اهل سنّت برمىخوريم كه همان دورهء پيشوايان بزرگ فقه اسلامى است .
ابو حنيفه و مالك ، از بزرگان ائمهء اربعه اهل سنّت ، به فقهاى دورهء تابعين متصل مىشوند .
مثلا ابراهيم نخعى ، شعبى ، حمّاد بن أبى سليمان و عطاء بن أبى رباح استادان ابو حنيفه بوده‌اند و يا سالم بن عبد الله بن عمر ، نافع مولى عبد الله بن عمر ، فقهاى سبعه ( سعيد بن مسيب ، عروة بن الزّبير ، أبو بكر بن عبيد بن حارث ، قاسم بن محمد بن ابى بكر ، عبيد الله بن عبد الله بن عتبة بن مسعود ، سليمان بن يسار و خارجة بن زيد ) و شاگردان آنها و همين طور ابن شهاب زهرى و ربيعة الرّأى ، ناقل علوم فقهاى سبعه ، غالبا از استادان مالك بوده‌اند . گر چه در دورهء تابعين غالب اين فقها سعى مىكردند بين دقت روايت و صدق آن ، تفريع فروع بر اصول و افتاى به رأى جمع كنند ولى چنان كه اشاره شد ( - 1 - 2 - 2 ) به دليل رونق گرفتن بازار حديث ، احاديث دروغ زيادى جعل شد و رفته رفته مذاهب مختلفى پديد آمد ، جمهور مسلمين ، اهل سنت ناميده شدند و پيروان علىّ بن ابى طالب عليه السّلام شيعه و دشمنان آن حضرت و برخى از خلفاى ديگر خوارج . چنان كه اهل سنت بتدريج در اصول و فروع به چند دسته تقسيم شدند ، شيعه نيز به گروههايى چون كيسانيّه [1] ، زيديّه [2] ، اثنا عشريه [3] و همچنين خوارج ( ازارقه ، إباضيّه ، صفريه ) و غير آنها

[1] . كيسانيه يا مختاريه فرقه اى از شيعه است كه به امامت محمد حنفيه ، فرزند على بن ابى طالب عليه السّلام قائل بوده‌اند . بنيانگذار اين فرقه مختار ثقفى بود كه خود را وزير و پشتيبان و رسول محمد حنفيه مىدانست و او را به عنوان مهدى مىخواند . اين فرقه به امكان بداء در خداوند اعتقاد داشتند . ( دائرة المعارف فارسى مصاحب ، ماده كيسانيه و الملل و النحل ، 1 / 235 - 242 )
[2] . زيديه پيروان زيد بن على بن حسين عليهم السّلام هستند و امامت را از آن فرزندان حضرت فاطمه عليها السلام مىدانند و مىگويند : چنانچه فاطمىّ عالم شجاع به عنوان امام به پا خيزد تبعيت از او واجب است خواه از اولاد امام حسن باشند و خواه از فرزندان امام حسين . لازم است ذكر شود كه همه آراء زيديه از زيد بن على عليهما السّلام نيست . ( الجمل ، پاورقى ص 65 به نقل از مقالات الاسلاميين ، 1 / 129 - 132 و اوائل المقالات ، 46 و الملل و النحل ، 1 / 154 - 156 و المنية و الأمل ، 89 )
[3] . اثنا عشريه يا اماميّه معتقدان به امامت حضرت على عليه السّلام و يازده فرزند او هستند كه با نص صريح پيامبر صلَّى اللَّه عليه و آله به امامت منصوب شد . آنان تصدى امور مسلمانان از سوى امام معصوم را امرى واجب مىدانند . ( الجمل ، پاورقى ص 65 به نقل از الفصول المختارة ، 239 - 240 و الملل و النحل ، 1 / 162 و الحور العين ، 157 و الفرق الاسلامية ، 61 و الروضة البهية ، 3 / 182 )

74