به هر حال در اين دوره مناقشه بين اصحاب حديث و اصحاب رأى بتدريج زياد مىشد ليكن هنوز قواعد و ضوابط رأى معلوم و روشن نشده بود تا اين كه اهل رأى در موارد مختلف به روشنى وظيفهء خود را دريابند .
امتياز ششم .
در دورهء اول تعدادى از فقهاء بزرگ از جمله : خلفاء راشدين نام برده شدند . ( - 6 - 1 - 2 ) پس از خلفاى راشدين نيز گروهى از صحابه همچنين بسيارى از تابعين به عنوان فقاهت مشهور شدند . در اوائل همين دوره به اين نيز اشاره شد كه بسيارى از فقها و قرّاء از مدينه به ديگر بلاد اسلامى انتقال يافتند و در آنجا به تدريس و تعليم قرائت پرداختند و شاگردان بسيارى به نام تابعان از خود به يادگار گذاشتند كه در ادامه همين دوره ( - 4 - 2 - 2 ) براى آشنايى با اين بزرگان به نام به تعدادى از آنان اشاره خواهيم داشت .
امتياز هفتم .
در ميان دانشمندان تا حدى شهرت دارد كه فقهاى حجاز پيرو حديث بودند و فقهاى عراق اصحاب رأى ، ليكن اين بدين معنى نيست كه فقهاى حجاز تنها پيرو حديث بودند و هيچ گاه به رأى توجه نداشتند و بالعكس فقهاى عراق پيوسته از رأى و قياس تبعيّت مىكردند و به هيچ وجه به حديث استناد نمىكردند و نيز منظور عموم و استغراق نيست ، بلكه منظور گرايش فكرى غالب است . نكته اى كه تذكر آن مفيد به نظر مىرسد مطلبى است كه ابو زهره در تاريخ مذاهب فقهى به آن اشاره كرده است ، و آن اين است كه رأى غالب بر فقهاى عراق رأى مستند به قياس بوده است و رأى فقهاى حجاز رأى مستند به مصالح يعنى در مواردى كه احيانا نصّى يافت نمىشد فقهاى اهل حجاز مصالح را ملاك فتواى خويش قرار مىدادند .
امتياز هشتم .
در خلال اين دوره بزرگترين بلاد اسلامى كه مهمترين مراكز شيوع و انتشار علوم و معارف ، تمدن و فرهنگ اسلامى واقع شد تأسيس و يا در اين طريق قرار گرفت : بغداد به وسيلهء ابو جعفر منصور ، خليفهء عباسى تأسيس و محل تجمع دانشمندان ، بازرگانان و صنعتگران شهرهاى مختلف قرار گرفت ، همين طور قرطبه در اندلس ، قيروان در افريقا ، فسطاط در مصر ، دمشق ، بصره ، كوفه ، مرو ، نيشابور و غيرها .
بعد از اين در همين شهرها بود كه فقه ائمه و مجتهدين بزرگ انتشار يافت .
امتياز نهم .
جنبش علمى بود كه در شهرهاى اسلامى به وسيلهء موالى ايرانى ، رومى و مصرى كه در اثر پذيرش اسلام يا نزديكى با مسلمين علوم اسلامى را از ايشان كسب مىكردند و علوم و تمدن ديگر اقوام را به آنان تعليم مىدادند و از اين ره گذر

66