بر افراشتند ، از قبيل عكرمه مولى ابن عباس ، نافع مولى عبد الله بن عمر ، محمد بن سيرين مولى انس بن مالك و عبد الرحمن بن هرمز أعرج مولى محمد بن ربيعه .
امتياز پنجم .
در همين دوره نزاع در مبانى استنباط مسائل فقهى ، سنّت ، اجماع ، قياس و غيره بين اهل رأى ( اصحاب قياس ) و اهل حديث ( اصحاب آثار ) آغاز شد و به دوره هاى بعد منتهى گشت . البته كبار صحابه حتى الامكان از اعمال رأى پرهيز داشتند و چندان تمايلى به رأى نشان نمىدادند و احيانا از عمل به آن مذمت مىكردند ولى پس از عهد خلفاى راشدين گر چه برخى تنها در موارد قرآن و حديث فتوا مىدادند و از محدوده آن به موارد مشابه تعدى نمىكردند ، گروهى در پى به دست آوردن علل تشريع بودند تا از آن راه بتوانند احكام موارد مشابه را پيدا كنند . اين عمل قياس نام گرفت .
كم كم كار اهل رأى بالا گرفت و حتى چه بسا برخى از احاديث را به علت مخالفت با اصول و عللى كه به دست آورده بودند ، رد مىكردند مخصوصا اگر با احاديث ديگر در تعارض بود . اغلب ، اين شيوه در بين اهل عراق شايع بود چنان كه شيوهء اول در بين اهل حجاز .
گويند : ربيعة بن فرّوخ ( مشهور به ربيعة الرأي ) از سعيد بن مسيب از تابعين و بزرگان فقهاى اهل مدينه پرسيد : ديهء يك انگشت زن چيست ؟ گفت : ده شتر ، گفت : دو انگشت ؟ گفت : بيست . پرسيد : سه انگشت ؟ گفت : سى . پرسيد : چهار ؟ در پاسخ گفت :
بيست . پرسيد : جرح كه زيادتر شد ديه كمتر مىشود ؟ سعيد از او پرسيد : آيا تو عراقى هستى ؟ اين سنّت است . سعيد معتقد بود كه زن تا ثلث ديه با مرد در ديه مساوى است از ثلث كه گذشت ديهء او نصف ديهء مرد مىشود .
اگر براى اهل حديث و اهل رأى سه مرحله قائل شويم : تكوّن ، ظهور و انضباط ، دورهء صحابه را بايد از مرحلهء اول بشناسيم ، دورهء تابعين را از مرحلهء دوم و چنان كه خواهد آمد ، دورهء بعد را از مرحلهء سوم .
بنا بر اين - چنان كه اشاره شد - در اين دوره اهل حديث و اهل رأى ظاهر شدند ، دسته اول از ظواهر نصوص تجاوز نمىكردند بر خلاف دسته دوم . از جمله كسانى كه از اهل عراق به رأى و قياس مشهور شدند ابراهيم بن يزيد نخعى كوفى بود . وى فقه را از دايى خود ، علقمة بن قيس نخعى از بزرگترين شاگردان ابن مسعود آموخت . ابراهيم بن يزيد استاد حمّاد بن أبى سليمان و او استاد ابو حنيفه بود . ابراهيم معاصر عامر بن شراحيل شعبى ، محدّث كوفه بود كه با به كارگيرى رأى در استنباط احكام مخالف بود .

65