فرق الشيعهء نوبختى و مقدمهء تاريخ ابن خلدون كه الحقّ كتابى است ارزشمند . اين گونه آثار هم مىتواند كمك قابل توجهى به تدوين تاريخ فقه و فقها بكند .
5 . دستهء ديگر دائرة المعارفهاست ، مانند دائرة المعارف اسلام ، دائرة المعارف فريد وجدى ، دائرة المعارف بستانى ، دائرة المعارف بزرگ اسلام كه در كشورهاى مختلف چاپ شده يا در حال چاپ است .
6 . بالاخره دسته اى نيز ، آثارى است كه متأخران و معاصران در باب تاريخ فقه نگاشته‌اند . اين قسم خود داراى انواعى است :
الف ) برخى فقه را از لحاظ زمان بررسى كرده و تحول آن را مورد توجه قرار داده‌اند ، مانند تاريخ التشريع الاسلامى خضرى بك ، تاريخ المذاهب الفقهية شيخ محمد ابو زهره ، ادوار فقه مرحوم شهابى ، مخصوصا جلد اول آن و كتب و مقالات ديگر .
ب ) برخى فقه را از لحاظ مكان بررسى كرده‌اند ، مانند مقدمهء شرح لمعهء ده جلدى چاپ نجف . البته اين قسم هم به دلالت التزام بر تحوّل زمانى دلالت دارد .
ج ) گروهى هم در باب تاريخ فقه به شرح احوال فقها به ترتيب تاريخى بسنده كرده‌اند ، مانند صاحب مقابيس . اين قسم احيانا مىتواند بر تحوّل تاريخى فقه دلالت كند ، چرا كه تغيير نظر متأخّران در فقه يا اصول بلكه در همهء علوم معلول پى بردن آنان است به سستى و نادرستى نظر متقدّمان ، در اين صورت بررسى احوال و افكار فقها و اصوليين متأخر التزاما بر تحويل فقه يا اصول متقدّم هم دلالت مىكند . شايد به همين جهت باشد كه در مورد تاريخ فلسفه غالبا به همين نحو عمل مىشود ، يعنى نويسندگان به جاى اين كه تاريخ فلسفه بنويسند تاريخ فلاسفه مىنويسند و نام آن را تاريخ فلسفه مىگذارند .
ليكن از نظر اين جانب در هيچ مورد تاريخ علم با تاريخ عالم يكى نيست و همواره اين دو نوع تاريخ متفاوت است و بر فرض ، اين مطلب در مثل فلسفه و علوم حقيقيّه درست باشد چرا كه اگر در گذشته مثلا مىگفتند عناصر چهار چيز است : آب ، خاك ، آتش و هوا ، چون در حال حاضر در اثر پيشرفت علم و وسائل آزمايشگاهى به دست آمده است كه أولا ، اين اشياء بسيط نيستند بلكه از چيزهاى متعدّد ديگر تركيب شده‌اند ، بنا بر اين آن چيزها را بايد مادّه و عنصر ناميد نه اين امور را . ثانيا ، بر فرض بساطت اين امور يا ذرّات تركيب يافته از آنها ، بسائط اختصاص به اينها ندارد بلكه چيزهاى بسيار ديگرى هستند كه همين حالت را دارند و بالنتيجه عناصر ، خيلى بيش از اينهاست ، بديهى است اين مطلب چنان كه بر تاريخ دانشمندان دلالت دارد بر تحول علم

6