از همين جا نه تنها در امر اجتهاد اختلاف پديد آمد بلكه اساسا راه اين دو فرقه در تحول اجتهاد در فقه و حقوق اسلامى از هم جدا شد .
2 - 1 - 2 شيعه تا زمانى كه خود را از دسترسى به پيشوايان خود متمكن مىديد چندان نيازى به اجتهاد به معناى وسيع آن احساس نمىكرد و در نتيجه تا زمان غيبت كبرى به طور گسترده به اجتهاد نپرداخت ولى بعد از آن ، دامنه اجتهاد را گسترش داد . بنا بر اين به نظر بنده مناسب است دورهء امامان را براى شيعه دوره اى از ادوار حقوق اسلام قرار داد به طورى كه زمان صادقين عليهما السّلام بويژه زمان حضرت صادق مخصوصا اواخر عمر پر بركت ايشان تحولاتى پديد آمد كه در مباحث آينده به آنها اشاره خواهد شد ( - 1 - 3 ) البته اين تحولات را نبايد تحولى در اساس استنباط دانست . اما اهل سنت از زمان رحلت پيامبر صلَّى الله عليه و آله يعنى آغاز دورهء صحابه ( عصر خلفاى راشدين ) تا حدود غيبت كبرى را به سه دوره از ادوار تاريخ فقه منقسم دانسته‌اند .
- دورهء كبار صحابه : خلفاى راشدين تا زمان وفات علي بن أبي طالب عليه السّلام يعنى سال چهلم هجرت ، - دورهء صغار صحابه و تابعان : از حدود سال چهل و يكم تا اوائل قرن دوم ، - دورهء پيشوايان از مجتهدان : از اوائل قرن دوم تا نيمهء قرن چهارم هجرت . [1] بعضى ديگر از ايشان اين سه دوره را به عنوانهاى : دورهء صحابه ، دورهء تابعين و دورهء ائمهء مجتهدين ذكر كرده‌اند [2] .
وحدت قرائات قرآن 3 - 1 - 2 در دورهء صحابه چند امر جلب توجه مىكند كه در تاريخ فقه و حقوق اسلامى تأثير فوق العاده اى دارد ، مهمترين آنها جمع قرآن است . چنان كه در گذشته نيز اشاره شد .
( - 2 - 1 - 1 ) اهل سنت به استناد پاره اى از احاديث [3] جمع قرآن را از وقايع اين عصر مىدانند و بر اين عقيده‌اند كه قرآن در زمان پيغمبر صلَّى الله عليه و آله بتدريج نازل مىشد و پيامبر نيز آنها را به صورت تدريجى به مردم تبليغ مىفرمود و مردم هم برخى آنها را حفظ مىكردند و گروهى ، از جمله كتّاب وحى آنها را مىنوشتند و پيامبر اكرم صلَّى الله عليه و آله ترتيب

[1] . رك . تاريخ التشريع الاسلامى ، شيخ محمد خضرى بك .
[2] . رك . تاريخ المذاهب الفقهية ، شيخ أبو زهره .
[3] . علامه خوئى قدّس سرّه اهم اين احاديث را در كتاب البيان جمع كرده‌اند .

48