من الكتاب عام الظاهر و هو يجمع العام و الخاص « [1] ، » باب بيان ما نزل من الكتاب عام الظاهر يراد به كله الخاص « [2] با آن چه در كتب متأخران آمده به خوبى اين حقيقت را آشكار مىسازد و نيز در اين كتاب مسائل علم اصول بر مسائل ديگر علوم غالب نيست تا بتوانيم به حكم تغليب اين كتاب را از كتب اين علم بناميم . در اين كتاب اين عناوين به چشم مىخورد : « باب فرض الله طاعة رسوله مقرونة بطاعة الله و مذكورة وحدها » [3] ، « باب ما أمر الله من طاعة رسوله » [4] ، « باب ما أبان الله لخلقه من فرضه على رسوله اتباع ما أوحى اليه و ما شهد له به من اتباع ما أمر به و من هداه و أنه هاد لمن اتبعه » [5] ، « باب فرض الصلاة الذي دل الكتاب ثم السنة على من تزول عنه بالعذر و على من لا تكتب صلاته بالمعصية » [6] ، « باب الفرائض التى أنزله الله نصا » [7] ، « الفرائض المنصوصة التى سن رسول الله معها » [8] ، « جمل الفرائض » [9] ، « فى الزكاة » [10] ، « فى الحج » [11] ، « فى العدد » [12] ، « فى المحرمات النساء » [13] ، « فى محرمات الطعام » [14] و عناوين ديگر از اين قبيل . بنا بر اين با توجه به حجم اين كتاب ، اطلاق كتاب اصول فقه بر آن ، چه بسا اطلاق حقيقى نباشد .
در عين حال مطالعهء اين كتاب مانند ساير آثار شافعى به خوبى مىتواند عظمت علمى او را آشكار سازد .
در اينجا تذكر يك نكته را ضرورى مىدانيم و آن نكته اين است كه درست است دانشمندان شيعه پيش از اهل سنت به تدوين پاره اى از مسائل علم اصول مشغول شدند ، ليكن اين نه به خاطر آن بود كه مىخواستند مسائل اصولى را در راه استنباط احكام فرعى به كار برند ، چه در اين زمان هنوز پيشوايان مذهبى آنان در قيد حيات بودند و با وجود آنان شيعه خود را به به كار بردن مسائل اصولى براى استنباط احكام نيازمند نمىديد ، بلكه غالبا به خاطر اين بود كه در مقابل اهل سنت از عقائد خاص خود دفاع كنند ، از اين رو بيشتر در مسائلى از قبيل « اختلاف الحديثين » ، « ابطال القياس » كه خود در بارهء آنها نظرى خاص داشتند به تصنيف مىپرداختند .
اما اهل سنت گر چه ديرتر از شيعه به كار تدوين پرداختند ، ليكن بدون شك

[1] . همان ، 56 .
[2] همان ، 58 .
[3] همان ، 73 .
[4] همان ، 82 .
[5] . همان ، 85 .
[6] همان ، 117 .
[7] همان ، 147 .
[8] همان ، 161 .
[9] . همان ، 176 .
[10] همان ، 186 .
[11] همان ، 197 .
[12] همان ، 199 .
[13] . همان ، 201 .
[14] همان ، 206 .

319