قول خود آن مرحوم : « خود را گم كرده‌ايم » خيلى رنج مىبردند و پيوسته ما را تشجيع مىكردند كه خود را چيزى بدانيم تا ترقى كنيم .
- ايشان پيش از انقلاب بلكه حتى پس از انقلاب ، پيش از آن كه عميقا وارد مسائل حكومتى شوند غالبا چون ديگر فقيهان مسائل را تئورىوار يعنى صرفا به صورت فرضيه و به دور از واقعيتهاى زمان و مكان و ساير خصوصيات ظروف بررسى مىكردند و فتوا مىدادند ، بديهى است اين نوع فتاوى در زمان حاضر نمىتواند ملاك عمل قرار گيرد و چه بسا به انقلاب اسلامى شديدا لطمه مىزند و حتى ممكن است پياده شدن احكام اسلام را مورد تهديد قرار دهد . خوشبختانه پس از ورود عميق امام در مسائل حكومتى لزوم تغيير در پاره اى از آراء فقهى را احساس مىكردند كه ذيلا به پاره اى از اين تغييرات اشاره مىكنيم :
در مورد غناء و موسيقى . در گذشته يعنى در زمان نزول آيات و صدور روايات اساسا تصورى از اين نوع مفاهيم وجود نداشت مگر از آن غناء كه صرفا كار برد لهوى داشت ، خواننده و شنونده را از مبدأ و معاد و به طور كلى از ياد خداوند بىخبر مىساخت ، اين مفهوم كلى تنها به اين نوع از صدا انصراف داشت ، و نوع ديگر از آن را شامل نمىشد ، لذا ادلهء حرمت غناء تنها اين قسم را شامل مىشود ، اما امروز اين گونه نيست ، هر يك از موسيقى ، مجسمه سازى ، نقاشى و غيره نوع خاصى از تبيين مطالبند . مىتوان گفت :
اين نحو از تبيين معانى قطعا يا حد اقل احتمالا مصداق عناوين محرّمه نيستند و قاعدهء كلى اقتضا دارد حلال باشند . اين است معناى تأثير زمان در تحول احكام .
خون ، كود طبيعى و مانند اينها هم از همين قبيل است . در گذشته منفعت محلَّلهء مقصودهء عقلاء براى آنها تصور نمىشد لذا جا داشت كه معاملهء آنها را به نحو اطلاق نادرست بدانيم ، اما در زمان حاضر كه يقينا امر به نحو ديگرى است بايد معاملهء آنها را مانند ساير وسائل مشتركه جائز بدانيم .
به نظر اين جانب از جمله موضوعات مهمى كه جا دارد در آن تجديد نظر كنيم مسألهء حق معنوى است ، از قبيل حق مؤلف ، حق هنرمند و برنامه نويس . در گذشته از اين نوع مطالب تصورى نبود جز اين كه شخص چيزهايى را كه به ياد داشت ، اعم از خود ساخته يا گرد آورى آراء ديگران ، جمع و تدوين كند ، بديهى است نفس اين كار عملى است جائز ، چنان كه شخص اول مىتواند انجام دهد همين طور ديگران ، كسى حتى مدوّن اول نمىتواند ديگرى را از آن منع كند و نيز كسى نمىتواند بر روى آن با ديگرى

302