شيخ و معاصران مرحوم آخوند را مطرح مىكردند ، و سپس نظر مرحوم نائينى را به عنوان « شيخنا الاستاذ » و مرحوم حاج شيخ محمد حسين اصفهانى را به عنوان « بعض مشايخنا المعاصرين » و مرحوم آقا ضياء عراقى را به عنوان « بعض الأساطين » عرضه مىنمودند و بالاخره نظر برگزيدهء خود را مطرح مىساختند .
در درس فقه هم ناگزير هر باب را به ترتيب كتابى مطرح مىنمودند ، بيع را به ترتيب متاجر شيخ - رحمه الله - طهارت و زكات و صلات را در آن زمان به ترتيب مصباح الفقيه حاج آقا رضا همدانى و ظاهرا در دوره هاى بعد به ترتيب عروة الوثقى ، و در اين درس نيز پس از نقل آراء صاحبان كتب و كسانى از متقدمان و متأخران ، و از جمله برخى شارحان و معلقان كه آراء آنان در كتاب نقل شده ، به آراء استادان مستقيم و غير مستقيم خود ، از قبيل مرحوم آخوند ، سيد محمد كاظم يزدى ، ايروانى كه بر مكاسب شرح يا تعليقه اى دارند و يا مرحوم نائينى و حاج شيخ محمد حسين اصفهانى و نيز محشّيان بزرگ عروة الوثقى مىپرداختند و بالاخره نظر خود را بيان مىفرمودند .
سوم ، از لحاظ بيان دقيق ، مستقيم ، معقول و مطابق ذوق سليمى كه در عرضهء آراء داشت ، آراء ايشان پيوسته قاطعانه و مبتنى بر قياسات منطقى بود ، لذا هم بر دل مىنشست و هم در مغز جاى گير مىشد و اين نه تنها در فقه و اصول بود بلكه در همهء علوم اسلامى و اساسا در همه مسائلى كه تدريس مىفرمودند يا پاسخ مىدادند و يا خود مطرح مىنمودند ، مصداق داشت . ملاحظهء تقريرات درس يا آثار قلمى خود آن بزرگوار به خوبى اين حقيقت را آشكار مىسازد . صاحب نظرى بودند جوّال ، با بينشى دقيق ، ملاحظاتى عميق ، حدسى قوى ، فكرى ثاقب و رأيى صائب .
گردآورى آراء ايشان به تأليفى وسيع نياز دارد ، ولى در اينجا مناسب است به برخى از نظرات ايشان به اختصار اشاره كنم :
الف ) در شبهات مصداقى عام عقيده داشتند مىتوان آنها را از راه ضمّ وجدان به اصل ، و لو استصحاب عدم ازلى احراز نمود ؛ عنوان عام را به وجدان يعنى علم ، و عدم وجود عنوان خاص را به استصحاب عدم ، و لو عدم ازلى و اين بر خلاف نظر استاد ايشان بود .
ب ) در باب استصحاب ، استصحاب حكم كلى را جارى نمىدانستند ، نه بدين جهت كه استصحاب احكام اساسا جارى نيست ، چنان كه گروهى پنداشته‌اند ، بلكه بدين جهت كه پيوسته با استصحاب عدم جعل معارض است .

296