بين ذهاب مغربيّه تا نصف شب در مثال اول يا فاصلهء بين استتار قرص تا ذهاب حمرهء مشرقيه در مثال دوم ، شكّ در مقدار استعداد حكم است براى بقاء در طول زمان ، و چنان كه دانسته شد اين ، همان شكّ در مقتضى است .
اما اگر شكّ در حصول غايت از جهت شبهه موضوعيّه باشد ، مثل اين كه ندانيم كه آيا طلوع خورشيد كه غايت نماز صبح قرار داده شده ، تحقّق يافته است يا خير ؟ در اين صورت اين شكّ ، در حكم شك در رافع است ، و لو اين كه موضوعا شك در رافع نيست ، زيرا درست است كه شك در رافع شك در حدوث امر زمانى است كه رافع حكم باشد ، نه در حدوث نفس زمان ، يعنى : زمانى كه غايت حكم قرار داده شده است ، ليكن چون شك در طلوع ، به شك در مقدار استعداد حكم براى بقاء در طول زمان برنمىگردد ، زيرا معلوم است كه حكم تا طلوع شمس باقى است ، لذا حكما به شكّ در رافع ملحق است و لو اين كه موضوعا شكّ در رافع نباشد .
آن چه تا كنون ذكر شد ، به صورتى مربوط است كه مستصحب از احكام شرعيّه باشد . اما اگر مستصحب از موضوعات احكام باشد ، تشخيص شكّ در مقتضى و شكّ در رافع در مورد آن روشن است ، چنانچه به تجربه و مانند آن به دست آورده باشيم كه موضوع هنوز براى بقاء استعداد دارد ، ليكن احتمال دهيم كه يك امر زمانى حادث شده است كه مستصحب را در اثناى عمر و استعداد بقاء از بين برده است اين ، شكّ در رافع است ، و در صورتى كه استعداد بقاى موضوع به دست نيامده باشد ، شكّ در مقتضى است .
مقصود مرحوم شيخ از شكّ در مقتضى ، چنان كه از تمثيل او به بلد مبنىّ بر ساحل بحر به دست مىآيد همين معنى است ، نه معانى سه گانه ذكر شده و الَّا ، مخصوصا در صورتى كه مقصود معنى سوم باشد ، عدم حجيّت استصحاب در مورد شك در مقتضى ، سبب مىشود كه به كلى باب جريان استصحاب سدّ شود ، چرا كه در تمام موارد استصحاب حتّى در موارد شكّ در رافع ، مقتضى به معنى مصالح و مفاسد نيز مشكوك است و چنان كه در گذشته نيز اشاره شد ، همين توهم ، يعنى : توهم اين كه مقصود مرحوم شيخ از مقتضى معانى مذكوره است ، موجب شده است كه : أولا ، بر بسيارى از استصحاباتى كه مرحوم شيخ در كتاب متاجر اجراء نموده است ، اشكال شود به اين كه اين استصحابات بنا بر مبناى خود مرحوم شيخ قابل جريان نيست و ثانيا ، تصور شود كه

282