تأثير او در دانشمندان بعد از خود چيست ؟ ثانيا ، او چه تحولى در مباحث اصولى پديد آورده است ؟ ثالثا ، منشأ توقف يك قرن و نيم بعد از او چيست ؟
پاسخ قسمتى از اين سؤالات ، از بررسى امر اول به دست مىآيد ، حاصل اين كه مرحوم شيخ علم اصول را از مسائلى كه در استنباط شيعه تأثير نداشت ، از قبيل قياس ، استحسان ، مصالح مرسله پاك ساخت و در عوض مسائل بسيارى را كه به طور مستقيم يا غير مستقيم در استنباط شيعه دخالت دارند ، از قبيل بسيارى از مباحث أمارات و اصول ، در علم اصول وارد ساخت . شايد به همين علت است كه مرحوم شيخ در مباحث الفاظ خود مستقيما چيزى ننوشت . او مىخواست علم اصول را پاك و كامل گرداند ، تنها مباحث أمارات و اصول به اين حكّ و اصلاح نياز داشتند نه مباحث الفاظ ، در مباحث الفاظ بين شيعه و سنى ، اصولى و اخبارى اختلاف اساسى وجود نداشت ، لذا امكان داشت كه به كتابهاى گذشتگان از قبيل قوانين ، فصول ، حاشيهء شيخ محمد تقى بر معالم ( هداية المسترشدين ) اكتفا كرد . مرحوم شيخ ( ره ) - چنان كه معروف است - خود به اين امكان اكتفا در مورد كتاب هداية المسترشدين اشاره كرده است . همين مسائل سلبى و ايجابى ، بعلاوه آراء خاصهء اصولى شيخ ، و اخذ مسائل اصولى از كتب فقهى ملاك برترى اين مرحله از علم اصول است بر ساير مراحل ( تحولى كه شيخ در مباحث اصولى پديد آورده است ) .
اما نقش مرحوم شيخ در تحقيقات بزرگان پس از خود همان الگودهى است ، دانشمندان متأخر ، مانند آخوند خراسانى ، فشاركى ، نائينى ، كمپانى ، عراقى از آن الگو پيروى كرده‌اند و در اين باره كاملا هم موفق بوده‌اند . البته در مورد اجزاء و قسمتهاى مختلف اين الگو اختلاف نظر و احيانا اختلاف مشربهايى هم وجود داشته است ، مرحوم شيخ خود بيشتر از احكام عقل ( نه صرفا از مصطلحات يا مسائل منطقى و فلسفى ) و يا بناء عقلاء بهره مىبرده است ، از قبيل حكم عقل به قبح عقاب بلا بيان ، وجوب دفع ضرر محتمل ، عدم خلوّ انسان از فعل و ترك ، بناء عقلاء بر عمل به ظواهر ، خبر واحد ، استصحاب . اما متأخران از ايشان ، از مسائل منطقى و فلسفى مانند قضيهء حقيقيه و طبيعيّه ، كلَّى و جزئى ، قياس منطقى ، الواحد لا يصدر . . اصالت وجود يا ماهيّت ، حركت قطعيّه و توسّطيّه ، مبادى اراده ، الشىء ما لم يجب لم يوجد ، لا به شرط و به شرط استفاده كرده‌اند .
اما توقف يك قرن و نيم ، بلى هنوز دورهء جديدى به وجود نيامده است ،

275