شريف العلماء است كه تا كنون شاگردان مستقيم و غير مستقيم وى در راه تكميل اين دوره كوشيده و آن را به اوج كمال و ترقى رسانيده‌اند .
شيخ انصارى - قدس الله نفسه - گر چه به اعتبارى ادامه دهندهء اين دوره است اما به اعتبارى دقيقتر و متينتر ، بايد وى را پيشواى عاليترين مرحله از مراحل پيشرفت علم اصول و مؤسس آخرين و برجسته ترين دورهء اين علم دانست . توضيح و اثبات اين مدعا به بررسى چند امر نياز دارد :
امر اول : ابتكارات مرحوم شيخ صرف نظر از اين كه تعبير ابتكار چه بسا با روش مرحوم شيخ در تبيين و توجيه مطالب و نظرات خود سازگار نباشد ، كسانى كه با كتاب شريف رسائل و مخصوصا با كتاب عظيم متاجر آشنايى دارند ، به خوبى واقفند كه آن بزرگ مرد به علت خوى سرشار از تواضع و فروتنى و به جهت شدت تقوى و وارستگى پيوسته سعى داشت كه حتى آراء خاصه خود را از اختصاص به خود خارج كند و ديگران را در آن سهيم سازد . او در اين راه حتى از مدلولات التزامى بعيدهء سخنان بزرگان استفاده مىكند تا بالاخره به هر نحو كه ممكن است ، مطلب را از ابتكار و اختصاص به خود خارج كند . در عين حال مناسب است كه با ذكر مقدمه اى كوتاه ، آن چه به نظر خود از ابتكارات شيخ مىدانم ، بيان دارم :
مقدمه . علم اصول كه پيش از وصول به مرتبهء كمال و همچنين پس از آن ، مراحلى را پيموده است ، مىتوان آن را به اعتبارى كلى به دو دورهء كاملا متمايز بخش كرد : دوره نخستين ، كه از به دو تدوين تا هنگام نهضت اخباريين را فرا مىگيرد ، و دورهء دوم ، كه از آن هنگام تا كنون را در بر دارد .
در دورهء نخست ، طى قرنها مسائل علم اصول تقريبا به همان صورت اوليه ، نظم و نسق ، طرح و تبيين ، نقل اقوال و نحوهء استدلال و پاسخ ، آغاز و فرجام يافت و در دورهء دوم كه با پرخاش شديد اخباريين به روش اصوليين آغاز شد و با عكس العمل سخت اصوليين روبرو گرديد و بالاخره به شكست اخباريين منتهى گشت ، اين تحول بزرگ پديد آمد كه مسائل عديده اى كه كم و بيش تحت تأثير اصول اهل سنت و غيره در علم اصول شيعه وارد شده بود ، مانند قياس ، استحسان ، مصالح مرسله رو به ضعف نهاد و كم كم به كلى از اين علم رخت بربست و در عوض مسائلى كه اساسا يا آشكارا در علم اصول مطرح نمىشد ، مانند مباحث قطع ، اصل حرمت عمل به ظن ، حجيت ظهور و

269