مراكز علمى شيعه در ايران و عراق غلبه پيدا كرد و چند دهه فقه شيعى را در تصرف انحصارى خويش داشت تا اين كه در نيمهء دوم همين قرن در برابر گرايش اصولى شكست خورد .
مركز اصلى اخباريين در اين دوران در بحرين بود و با اين كه در ايران و عراق شكست خورده بود هم چنان در آن منطقه باقى ماند به طورى كه حتى تا امروز نيز بر آن ديار مسلط و متّبع است . [1] فقهاى نامبردار اخبارى اندكند . از اين ميان مىتوان مولى محمد محسن فيض كاشانى صاحب مفاتيح الشرائع ، شيخ يوسف بحرانى مؤلف كتاب الحدائق الناضرة الدرر النجفية ، محمد بن الحسن الحرّ العاملى صاحب وسائل الشيعه ، نعمت الله بن عبد الله جزائرى نويسندهء غاية المرام و كشف الاسرار ، را نام برد .
چنان كه قبلا اشاره شد ، در نيمهء دوم قرن دوازدهم دانشمند بزرگ معروف شيعى موسوم به وحيد بهبهانى كه در استدلال و تفكر عقلانى ، نبوغ خاصى داشت ، طومار مكتب اخبارى را در هم پيچيد .
مباحث اصول را كه در اين زمان غالبا در حوزه هاى تدريس ، متروك مانده بود ، رونق بخشيد . شرايط لازم براى چنين تحولى بتدريج از ميانه قرن 12 فراهم شده بود .
برخى از اخباريان معتدل نظير صدر الدين محمد باقر همدانى در شرح وافيه ، شيخ يوسف بحرانى در مقدمهء حدائق و الدرر النجفية [2] برخى از استدلالات اصوليان را پذيرفته و روشهاى اخباريان را مورد انتقاد قرار داده‌اند و از برخوردهاى جسارت آميز آنان به شدت تبرّى جسته‌اند . از مكتب وحيد ، شاگردانى برخاستند كه هر يك استوانه اى در فقه شيعه محسوب مىشدند و اينان به نوبهء خود در رشد و گسترش مكتب اصولى شيعه تأثير بسزايى داشتند تا جايى كه هم اينك اخباريان ، جز تعدادى اندك كه در بلاد پراكنده‌اند ، پيروانى ندارند .
چند تن از معروفترين شاگردان وى عبارتند از : علامهء بحر العلوم ، ميرزا مهدى شهرستانى ، سيد على طباطبايى ( صاحب رياض ) ، شيخ جعفر كاشف الغطاء ، ميرزاى قمى ، مولى مهدى نراقى ، شيخ اسد الله كاظمى ( صاحب مقابس الأنوار ) ، سيد جواد عاملى ( صاحب مفتاح الكرامة ) ، شيخ محمد تقى اصفهانى ( صاحب هداية المسترشدين ) ، مولى احمد نراقى .

[1] . مقدمه اى بر فقه شيعه ، مدرسى طباطبايى ، 57 - 59 .
[2] . الدرر النجفية ، 253 و 254 .

246