يا عرفى و يا مانع ديگر اقتضاء عدم اطراد كند و گاه وضع ، خود مقتضى عدم اطراد است چنان كه « خل » به مفيد حموضت گويند لكن در مورد جنسى مخصوص . و به اعتبار همين اطراد است كه مىگويند : « الحقائق يقاس عليها » و اما مجاز مطرد نيست و نمىتوان بر آن قياس نمود و لذا گفتن « سل الحمير » و اراده كردن مالك حمير درست نيست با اين كه « سل القرية » و اراده اهل قريه درست است .
حقيقت ممكن است استعمالش كم شود و همانند مجاز گردد مانند استعمال صلاة در دعا ، چنان كه مجاز ممكن است ، در اثر كثرت استعمال ، حقيقت عرفى شود ، مانند استعمال غائط در حدث مخصوص و يا دابه در حيوان خاص . كلام مفيد جز از دو اسم ، يا از يك اسم و يك فعل مركب نمىشود ، و در غير اين صورت كلام جز به تقدير يكى از دو قسم مزبور ، مفيد واقع نمىگردد ، مانند « يا زيد » كه به معناى « أدعو زيدا » است .
كلام مفيد يا امر است و معناى امر ، مانند سؤال و طلب و دعا ، و يا نهى است ، و يا خبر . جحود ، قسم ، أمثال ، تشبيه همه در خبر داخل است . استخبار ، استفهام ، تمنى ، ترجى همه به اخبار شبيه است . گروهى مرجع همهء اقسام كلام را به خبر مىدانند زيرا مرجع أمر به « أريد منك أن تفعل » و مرجع نهى به « أكره منك الفعل » است و همين طور در ساير موارد .
اسمهاى مفيد بر دو قسم است : مفيد يك عين و مفيد بيشتر از يك عين . قسم اول اسماء اجناس است و قسم دوم بر دو نوع است : يكى ، آن كه در اعيان متعدده مفيد يك معنى است مانند لون . دوم آن كه مفيد معانى مختلف است مانند اسمهاى مشترك چون قرء و جون و عين .
گروهى مشترك لفظى ( قسم دوم ) را نفى كرده‌اند . ولى اين ، خلاف حادثى است كه قابل توجه نيست زيرا ظاهر مذهب اهل لغت ، خلاف آن است .
شيخ در اينجا برخى از حروف و شبه حروف را كه مغير معنى جمله است ، مانند واو ، فاء ، ثم ، بعد ، إلى ، من ، باء ، أو ، فى ، آورده و معانى آنها را ذكر كرده است ، ولى به جهت اختصار از ذكر آنها خوددارى مىنماييم .
سپس قول منكران مجاز را به استعمالات رد كرده و علائق مجاز را كثير و غير منضبط دانسته و به مجاز بدون حقيقت قائل نشده ، و مخاطبهء خداوند و همچنين پيغمبر را به مجاز پذيرفته و قول مخالفان را در اين باب غير قابل قبول و التفات دانسته و تنها استعاره را از اين جهت كه موهم حاجت است شايستهء سخن خداوند ندانسته است و لذا در مقام بيان فصل بين حقيقت و مجاز برآمده و در اين مقام وجوهى را ذكر كرده است :

199