عينا همان دلالت است ليكن پس از استدلال به آن ، و « مستدل عليه » همان مدلول عليه است ولى پس از حصول استدلال .
« نظر » به اين معانى اطلاق مىشود : گرداندن جارحهء درست به جانب مرئى به طلب رؤيت آن ، انتظار ، تعطف و رحمت ، فكر و نظرى كه واجب است همان فكر است .
« ناظر » خود را به ضرورت ناظر مىداند و بين اين حال با ساير صفات خود چون معتقد ، ظان ، مريد ، فرق مىنهد .
از جمله شرط ناظر اين است كه به دليل ، بر آن وجه كه بر مدلول عليه خود دلالت مىكند ، آگاه باشد تا صحيح باشد نظرش توليد علم كند ، و لذا تا صحت فعل از زيد معلوم نباشد ، قدرت او بر فعل معلوم نيست و تا اتقان و حكيمانه بودن فعل معلوم نباشد ممكن نيست به آن فعل بر عالم بودن فاعل استدلال شود و تا معلوم نباشد كه * ( « أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكاةَ » ) * سخن خداوند است و بر خداوند قبيح و تعميه و إلغاز جائز نيست نمىتوان به اين سخن بر وجوب صلاة و زكات استدلال نمود و لذا مجبره نمىتوانند به سخن خداوند استدلال كنند زيرا همهء قبايح را بر او تجويز كرده‌اند .
شيخ پس از آن كه بسيارى از احكام نظر را ذكر كرده است فرموده است : « و النظر الذي ذكرناه لا يصح الا من كامل العقل » و در بارهء ماهيت عقل گفته است : « و العقل هو مجموع علوم اذا حصلت كان الانسان عاقلا » ، و بسيارى از علوم را كه در ماهيت عقل به آن اشاره كرده است بر شمرده و به دو دليل ، عقلى بودن آنها را اثبات نموده است : آنگاه در باره اماره گفته است : و اما الأمارة فليست موجبة للظن بل يختار الناظر فيها عندها الظن ابتداء . [1] در فصل سوم اقسام افعال مكلف را از لحاظ حسن و قبح ذكر كرده و مقسم را افعالى قرار داده كه مكلف ، به آن عالم و يا متمكن از علم باشد و نيز به طور سهو و الجاء آن را مرتكب نشده باشد . اين گونه افعال را بر دو قسم دانسته است : حسن و قبيح .
فعل « حسن » بر دو قسم است :
1 . فعلى كه داراى صفتى علاوه بر حسن نيست ، اين نوع فعل در صورتى كه فاعل بر حسن آن دلالت شده باشد به مباح موصوف مىگردد ، چنان كه شرعا به حلال و طلق و غيره نيز موصوف مىگردد .

[1] . عدة الاصول ، 4 - 10 .

196