در مقدمه كتاب ذريعه تصريح كرده است . [1] شيخ طوسى نيز در عدة الاصول به اين معنى اشاره اى دارد . [2] در دوره هاى بعد علم اصول باز آميختگىهايى پيدا كرده است لكن نه با مسائل علم كلام بلكه با مسائل علم منطق و علوم ديگر ، به كتابهاى مستصفى غزالى ( 505 ه ) و الاحكام آمدى ( 631 ه ) و مختصر ابن حاجب ( 646 ه ) و كتب ديگر مراجعه شود . ( - بخش چهارم همين كتاب ) بنا بر اين مانند كتاب ذريعه و عده را از كتب عصرهاى درخشان اصول فقه بايد دانست .
آن چه موجب شگفتى اين جانب است اين است كه شيخ طوسى كتاب عدة الاصول را اولين كتاب كامل در اصول فقه شيعه مىداند در حالى كه به طور قطع ذريعهء استاد او پيش از كتاب عده تصنيف شده است .
شيخ در اين باره در آغاز كتاب عده مىگويد :
قد سألتم أيدكم الله املاء مختصر فى اصول الفقه يحيط بجميع أبوابه على سبيل الايجاز و الاختصار على ما تقتضيه مذاهبنا و توجبه أصولنا فان من صنف فى هذا الباب سلك كل قوم منهم المسلك الذي اقتضاه أصولهم و لم يعهد لأحد من أصحابنا فى هذا المعنى الا ما ذكره شيخنا أبو عبد الله - رحمه الله - فى المختصر الذي له فى اصول الفقه و لم يستقصه و شذ منه أشياء يحتاج إلى استدراكها و تحريرات غير ما حررها و أن سيدنا الاجل المرتضى - ادام الله علوه - و ان كثر فى اماليه و ما يقرأ عليه شرح ذلك فلم يصنف فى هذا المعنى شيئا يرجع اليه و يجعل ظهرا يستند اليه ، و قلتم . . و أنا مجيبكم إلى ما سألتم عنه .
بنا بر اين چند سؤال آميخته به تعجب پيش مىآيد : چگونه شيخ با اين كه از خواص شاگردان سيد بوده و مدت بيست و سه سال از اواخر عمر سيد در ملازمت او بوده از وجود اين تصنيف سيد با اين كه از اهم مصنفات او است بىخبر بوده است و در اين صورت پس اين تشابه شديد لفظى و معنوى بين عده و ذريعه براى چيست ؟ و بعلاوه اين نقل قولهاى مكرر شيخ از سيد در غالب مسائل خصوصا در نيمهء دوم كتاب [3] كه بجز

[1] . ص 2 - 4 .
[2] ص 4 .
[3] . رجوع شود به صفحات 2 ، 13 ، 28 ، 34 ، 68 ، 86 ، 87 ، 124 ، 170 ، 177 ، 179 ، 189 ، 192 ، 199 ، 203 ، 209 ، 247 ، 255 ، 290 ، 296 ، 303 .

190