چهار مورد [1] هيچ كدام به كتابى از كتب سيّد مستند نيست ، از كدام كتاب او اقتباس شده است ؟ آيا همه از كتابى غير ذريعه اخذ شده است ؟ آن كتاب كدام كتاب است ؟
در گذشته دانسته شد كه تأليف عده جز چند صفحه اى از آغاز آن در حال حيات سيد نبوده است ، پس نمىتوان گفت كه عده پيش از ذريعه تأليف يافته است ، و لذا در پاسخ سؤالات فوق يا بايد گفت كه كتب و رسائل ديگر سيد مورد استناد شيخ بوده و چون بين آن كتب و رسائل و بين ذريعه تشابه كامل وجود داشته ، لذا بين عده و ذريعه نيز تا اين حد تشابه پيدا شده است . سيد خود در مقدمهء ذريعه [2] گويد : « و لعل القليل التافه من مسائل اصول الفقه مما لم أمل فيه مسألة مفردة مستقلة مستقصاة لا سيما مسائله المهمات الكبار » و چه بسا همه و يا قسمتى از آن مسائل در دست نيست و يا اين كه مطالب نقل شده را شيخ از محضر درس سيد استفاده كرده است و يا اين كه آن را از اجزاء همين ذريعه پيش از آن كه به صورت كتابى مستقل درآيد ، اقتباس نموده است و بالاخره ممكن است از همين ذريعه استفاده كرده باشد ، لكن پس از تدوين صفحاتى از آغاز كتاب به كتاب ذريعه دست يافته ، نهايت به علت غفلت يا احساس عدم ضرورت نامى از آن نبرده است .
تأثير دانشمندان متقدم در شيخ .
در كتاب عده از دانشمندان شيعه تنها دو تن از استادان خود را نام مىبرد : يكى شيخ مفيد و ديگرى سيد مرتضى . او از اين دو تن با تجليل تمام ياد مىكند ، و به تحقيق مىتوان گفت كه ، بيش از هر دانشمند ديگر اعم از شيعى يا سنى ، تحت تأثير افكار و آراء سيد مرتضى - قدس سره - بوده است .
در بين اهل سنت ، بيشتر ، بلكه همهء صاحب نظران در اين فن را نام مىبرد و آراء آنان را در مسائل مختلف ذكر مىكند . به نظر اين جانب در بين اهل سنّت بيش از هر كسى جبائيان : ابو على جبائى ( 303 ه ) و ابو هاشم جبائى ( 321 ه ) و قاضى عبد الجبار بن احمد معتزلى اسدآبادى ، صاحب كتاب العمد ، ( 415 ه ) در آراء او تأثير داشته‌اند .
تأثير شيخ در دانشمندان متأخر .
تأثير شيخ در دانشمندان متأخر بر هيچ كس از اهل فن پوشيده نيست . او در قاطبهء متأخران شيعهء اماميه در فقه ، اصول ، رجال ، روايت ، و ديگر دانشهاى نقلى تأثير فراوان داشته و در مسائل مورد اختلاف مخصوصا در فقه و اصول مهمترين نظراتى كه مورد توجه دانشمندان شيعهء اماميه است ، و أحيانا

[1] . رجوع شود به صفحات 34 ، 179 ، 255 ، 290 .
[2] ص 4 .

191