دوم . آن چه محقق كبير مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در ذيل كلام خود فرموده‌اند كه شيخ - قدس الله نفسه - كتاب عدّه را به دو قسمت تقسيم كرده است :
قسمتى در اصول دين ، و قسمت ديگر در اصول فقه . به نظر اين جانب اين نيز خالى از تأمل نيست زيرا شيخ خود در اولين سطر كتاب مىفرمايد : قد سألتم أيدكم الله املاء مختصر فى اصول الفقه يحيط بجميع أبوابه على سبيل الايجاز . . و أنا مجيب إلى ما سألتم عنه مستعينا بحوله و در پايان فصل اول كه در بيان ماهيت اصول فقه ، و بيان مسائل و كيفيت ترتيب آن است مىفرمايد : و المطلوب من هذا الكتاب بيان ما يختصه من تصحيح أصول الفقه التى ذكرناها و بيان الصحيح منها و الفاسد و بعلاوه مراجعه به اين كتاب از آغاز تا پايانش به خوبى اين معنى را روشن مىكند كه مقصود جز ذكر مسائل اصول فقه نيست ، و اگر أحيانا مسأله اى از مسائل اصول دين مطرح شده ، استطراد و يا به جهت مسيس حاجت است ، او خود در ذيل فصل اول به اين معنى تصريح مىكند .
مقايسهء اجمالى كتاب عدة الاصول با كتب متقدمان و متأخران . اگر براى علم اصول ، ادوارى فرض كنيم اولين دورهء آن را بايد هنگامى بدانيم كه در علم اصول تنها مسائل اصولى مطرح است و از در آميختن به مسائل علوم ديگر چون كلام و منطق و مسائل فلسفى و ديگر علوم مبراست . شايد بهترين مصداق براى اين دوره كتاب رسالهء شافعى ( 204 ه ) باشد ، اعم از آن كه اين كتاب اولين كتاب مدون در اين علم باشد يا نباشد ، زيرا رسالهء شافعى گر چه همهء مسائل اصولى را مطرح نكرده است ولى در عوض چون تا آن زمان هنوز نزاع بين اشاعره و معتزله در نگرفته است اين كتاب مسائل اصولى را به مسائل كلامى درنياميخته است .
در اين صورت دورهء دوم دوره اى است كه علم اصول در اثر شدت نزاع بين اشعريان و معتزليان سخت با مسائل كلامى درآميخته است ، بارزترين كتبى كه در اين دوره نوشته شده است : عمد قاضى عبد الجبار معتزلى ( 415 ه ) و معتمد ابو الحسين بصرى ( 436 ه ) است .
دورهء سوم دوره اى است كه به شيعه اختصاص دارد بلكه اولين دورهء اصول شيعه است ، و در اين دوره اگر علم اصول سادگى اولى خود را از دست داده در عوض پختگى پيدا كرده و از آميختگى با مسائل علم كلام تا حدود بسيارى رهايى يافته است . از بهترين آثار علم اصول در اين دوره الذريعه إلى اصول الشريعة سيد مرتضى ( 436 ه ) و عدة الاصول شيخ طوسى است . سيد مرتضى به اين رهايى علم اصول از مسائل كلام

189