پس از اين پيرامون اين اثر نفيس و قسمتى از آراء شيخ در آن مطالبى به عرض خواهم رساند .
در علم كلام شيخ را تأليفاتى است كه شايد اهمّ آنها كتاب تمهيد الاصول [1] و تلخيص الشافي [2] باشد .
در علم تفسير شيخ - رحمه الله - يكى از برجسته ترين آثار علمى خود تبيان [3] را تأليف كرده است . او در اين كتاب انواع علوم قرآن از قرائت ، معانى ، اعراب ، تحقيق در اطراف آيات متشابهه ، پاسخ از مطاعن ملحدين و از فرق مخالفين چون مجبره ، مشبهه ، مجسمه و ديگران ، و بعلاوه نحوهء استدلال شيعه به آيات در اثبات معتقدات و اقوال خود در اصول و فروع همه و همه را با عباراتى موجز بيان داشته است . شيخ خود اين معنى را در آغاز مقدمهء كتاب كبير تبيان بيان فرموده است . [4] امام المفسرين طبرسى در بارهء اين تفسير در مقدمه تفسير كبير خود مجمع البيان گويد : فانه ( كتاب التبيان ) الكتاب الذي يقتبس منه ضياء الحق ، و يلوح عليه رواء الصدق ، قد تضمن من المعاني الاسرار البديعة ، و احتضن من الالفاظ اللغة الواسعة و لم يقنع بتدوينها دون تبيينها و لا بتنميقها دون تحقيقها و هو القدوة أستضيء بأنواره و أطأ مواقع آثاره . [5] شيخ بزرگوار در علوم مختلف ديگر نيز تأليفات بسيار گرانبهايى دارد كه يكى از بهترين آنها كتاب ثمين فهرست است . در اين كتاب اصحاب كتب و اصول را ذكر كرده و اسانيد خود را به آنان منتهى كرده است . [6]

[1] . كتاب تمهيد الاصول ، شرح كتاب جمل العلم و العمل سيد مرتضى است . نسخه اى از آن در كتابخانه آستان قدس است و عكسى از اين نسخه در كتابخانهء مركزى دانشگاه تهران موجود است . ترجمه تمهيد الاصول اخيرا به چاپ رسيده است .
[2] . اين كتاب - چنان كه از نامش پيداست - تلخيص كتاب شافى سيد مرتضى است . اين كتاب يك بار در آخر كتاب شافى به سال 1301 ه ق در ايران چاپ شده است و بار ديگر در سال 1383 ه ق در نجف اشرف با مقدمه و تعليق آقاى سيد حسين آل بحر العلوم .
[3] . تفسير شريف تبيان اولين بار به كوشش مرحوم آية اللَّه حجت كوه كمرى در دو مجلد بزرگ در بين سالهاى 1360 - 1365 چاپ شد ، بار دوم در نجف اشرف در ده جلد با مقدمهء محققانه محقق بزرگ مرحوم آقا شيخ آقا بزرگ تهرانى در بارهء حيات شيخ ، به همت صاحب مكتبهء امين طبع گرديد .
[4] ص 2 .
[5] 1 / 10 .
[6] . اين كتاب بجز چاپ ليدن و چاپ كلكته ( سال 1217 ه ) در سال 1356 ه نيز براى بار سوم در نجف اشرف به كوشش محقق سيد محمّد صادق آل بحر العلوم با مقدمه و تصحيح و تعليقات به چاپ رسيده است .

187