وارد نشده بود ، از اصول كلى استنباط گرديد . لذا اين دوره را مىتوان به طور مطلق هم دورهء اجتهاد ناميد .
< فهرس الموضوعات > امتيازات دورهء سوم < / فهرس الموضوعات > امتيازات دورهء سوم 2 - 3 - 3 امتياز اول .
در اين دوره براى اولين بار در فقه شيعه اثر رأى و اجتهاد به خوبى محسوس گرديد و فقه شيعه از صورت نقل متون نصوص به صورت فنّى درآمد و با به كار بردن استدلال ، فروع - اعمّ از منصوص و غير منصوص - بر اصول منطبق گرديد . مطالعهء آثار اين دوره ، بويژه آثار سيّد مرتضى ، به وضوح اين حقيقت را آشكار مىسازد .
امتياز دوم .
در اين دوره ، علم اصول كامل شيعه به طور مستقل نگاشته شد ، مانند كتاب الذريعة إلى اصول الشريعة ، تأليف سيّد مرتضى ( 436 ه ) .
امتياز سوم .
در اين دوره در نتيجه تفريع ، حكم مسائلى كه نصوص متعرّض آنها نشده بود ، بيان شد مانند المقنعه شيخ مفيد و الانتصار سيد مرتضى كه در اين كتابها مسائل فقهى تقريبا به صورت تطبيقى مبوّب جمع آورى شده است .
امتياز چهارم .
در اين دوره فقهاى نام آورى چون ابن ابى عقيل ، ابن جنيد ، شيخ مفيد ، سيّد مرتضى [1] پا به عرصهء علم و فقاهت نهادند كه آثار پر ارزش برخى از آنان تا كنون هم چنان مىدرخشد و هنوز هم فقها در استنباطاتشان از آنها بهره مىجويند .
< فهرس الموضوعات > فقهاى دوره سوم < / فهرس الموضوعات > فقهاى دوره سوم 3 - 3 - 3 در اين دوره ، نخستين پايه هاى اجتهاد به دست فقهايى پايه گذاشته شد كه اين كار ارزشمند آن بزرگان تا كنون در مسير تكامل فقه تأثير بسزائى داشته است . اينك به معرفى اين پيشگامان فقاهت مىپردازيم :
ابن ابى عقيل عمّانى .
حسن بن على بن ابى عقيل ، ملقب به حذّاء ، از اعيان فقها و متكلمين شيعه و معاصران كلينى ( 329 ه ) و از مشايخ ابو جعفر ابن قولويه ( 369 ه ) بوده است . وى نخستين كسى است كه در اوائل غيبت كبرى فقه را مهذّب كرد . با قواعد

[1] . در معرفى فقهاى دورهء سوم ( - 3 - 3 - 3 ) در بارهء سيد مرتضى به طور مفصل بحث شده است و اين مطالب با اندكى تغيير ، از مقدمهء كتاب الذريعهء سيد مرتضى اخذ شده است كه سالها پيش به همراه تصحيح اين كتاب ، تأليف كرده‌ام و از سوى دانشگاه تهران منتشر شده است .

141