مصادقة الاخوان ، برخى از دانشمندان اين كتاب را از پدر صدوق دانسته‌اند ؛ المصابيح كتابى است در رجال ، داراى چندين جزء هر جزء در بارهء راويان از يكى از معصومين عليه السّلام تأليف شده است ؛ معانى الاخبار ؛ المقنع ، در فقه ؛ من لا يحضره الفقيه يكى از كتب اربعهء مورد اعتماد شيعه كه داراى شروح و حواشى بسيارى است و چنان كه برخى احصا كرده‌اند تعداد اخبار كتاب من لا يحضره الفقيه 5963 حديث است . الهداية ، كتابى است در فقه كه علاوه بر چاپ سنگى ضمن مجموعهء الجوامع الفقهيّه اخيرا با كتاب المقنع به همّت يكى از افاضل تصحيح و با مقدمه اى در تاريخ فقه به چاپ رسيده است .
صدوق - عليه الرحمة - بجز اين تأليفات ، تأليفاتى هم در هر يك از ابواب فقهى دارد ، و شايد به اعتبار همين قبيل تأليفات پيشينيان است كه هر يك از ابواب فقهى به عنوان كتاب نامگذارى شده است . تعدادى از اين تأليفات او هم به عنوان « جوابات مسائل . . » است و تعدادى هم به عنوان مجلس و يا به عنوان رساله تأليف يافته است . در اينجا از ذكر همهء اين تأليفات خوددارى شده است . طالبان مىتوانند به مقدمهء آقاى سيد حسن موسوى خرسان بر چاپ اخير « من لا يحضر . . » مراجعه كنند .
صدوق - عليه الرحمة - به سال 381 در رى وفات يافت و قبر شريفش در همان جا مزار مؤمنان است . رحمه الله و جعل الجنّة مثواه . [1] 3 - 3 دورهء سوم : عصر آغاز اجتهاد 1 - 3 - 3 اين دوره نيز مقارن آغاز دورهء قبل ، يعنى حدود آغاز غيبت كبرى به وسيلهء قديمين : ابن ابى عقيل عمّانى ، معاصر كلينى ( 329 ه ) ، و ابن جنيد إسكافى ( 381 ه ) آغاز شد و نزديك يك قرن و نيم دوام يافت و در زمان شيخ مفيد ( 413 ه ) و شاگرد او ، سيّد مرتضى ( 436 ه ) نضج گرفت .
علم فقه كه در دورهء قبل در حقيقت جمع نصوص بود ، در اين دوره به صورت اجتهادى درآمد و به بركت علم اصول ، كه مسائل آن از عرف و لغت و عقل و سيرهء عقلا و نصوص اخذ شده بود ، رونق گرفت و براى اولين بار به دست دانشمندان شيعهء اماميّه مسائل فقهى از نصوص استخراج و تحقيق و تنقيح شد و فروعى كه نصّى در بارهء آنها

[1] چنان كه قبلا هم اشاره شد اين ترجمه از مقدمهء آقاى سيد حسن موسوى خرسان بر چاپ اخير كتاب من لا يحضره الفقيه اخذ شده است .

140