ادغام شده است لذا در اين عصر بيشتر به كبار صحابه پرداخت شده است .
عصر تابعان ( دورهء دوم ) گر چه به اعتبارى از اواخر قرن نخست هجرت به حساب مىآيد ولى به دليل تداخل زمان صغار صحابه با زمان كبار تابعان ، لذا اين عصر را از سال چهل و يكم آغاز كرده و تا زمان ظهور پيشوايان مذاهب فقهى يعنى همان اوائل قرن دوم ادامه داده‌ايم .
دورهء سوم از اوائل قرن دوم تا نيمه قرن چهارم را شامل مىشود . در اين دوره پيشوايان بزرگ فقه و اجتهاد به ظهور پيوسته و سنت و فقه را تدوين كرده‌اند .
دورهء چهارم عصر توقف اجتهاد و گزينش مذاهب بود . اين دوره از نيمهء قرن چهارم آغاز شد و تا سقوط خلافت عباسيان ادامه يافت . در اين عصر مناظرات و مجادلات شدت گرفت و پيروان مذاهب در مقابل يكديگر قرار گرفتند .
دورهء پنجم عصر تقليد محض بود . در اين دوره اجتهاد به نهايت ضعف خود رسيد و تعصب فوق العاده اى نسبت به پيشوايان مذاهب فقهى حكمفرما شد و ارتباط علمى دانشمندان با يكديگر ، خصوصا دانشمندان سرزمينهاى مختلف از بين رفت و ركود چشمگيرى در مجامع علمى نمايان گرديد . اين دوره از سقوط بغداد به دست هولاكو تا دورهء حاضر را در برمىگيرد .
عصر حاضر ، در اين دوره ، كه در اثر پيشرفتهاى شگرف و پديد آمدن مسائل جديد اقتصادى ، اجتماعى ، حقوقى ، سياسى و جز اينها ، احساس مىشود با اقتصار بر آراى مذاهب پيشين - حتى مهجورين - نيازهاى مذهبى مرتفع نگردد و صرف نظر از اين كه چه بسا از آغاز هم سدّ باب اجتهاد به مصلحت نبوده است ، دست كم در حال حاضر ضرورت دارد بار ديگر اين باب گشايش يابد و يا دست كم آراى ديگر ، مخصوصا نظر دانشمندان شيعه ، مورد توجه قرار گيرد ، اين عصر را بايد پايان ادوار فقهى اهل سنت دانست .
4 - 0 ادوار فقه شيعه 1 - 4 - 0 بايد اذعان داشت كه متأسفانه تا كنون كار قابل توجهى در اين باب صورت نگرفته است ، اهل سنّت يا ديگر كسان هم كه أحيانا در اين باب قلمى زده‌اند ناآگاهانه و يا خداى نخواسته تعصب آميز در كتابهاى مدوّن خويش به اين قسمت يا نپرداخته و يا به اشاره بسنده كرده‌اند ، گاه رأى يك عالم شيعى را رأى شيعه پنداشته و گاهى نظرهايى را

14