از مشايخ آن سرزمين حديث شنيد ، بار ديگر در سال 355 هنگام بازگشت از سفر حجّ به آن شهر وارد شد . از جملهء كسانى كه در اين شهر از آنان حديث شنيده است مشايخى چون ابو محمّد الحسن بن يحيى حسينى علوى و ابو الحسن على بن ثابت دواليبى ( كه در اول بار يعنى سال 352 از او حديث شنيده بود ) و محمّد بن عمر حافظ ، و ابراهيم بن هارون هيبستى بودند .
در كوفه كه هنگام سفر حج يعنى سال 354 در آن شهر وارد شده بود در مسجد جامع از جماعتى چون محمّد بن بكران نقّاش ، احمد بن ابراهيم بن هارون فامى ، حسن بن محمّد بن سعيد هاشمى ، ابو الحسن علىّ بن عيسى مجاور در مسجد الكوفة حديث شنيد ، و از افرادى ديگر در جاهاى ديگر ، از قبيل محمّد بن على كوفى در مسجد ( يا مشهد ) امير المؤمنين عليه السّلام در كوفه ، ابو الحسن علىّ بن الحسين بن شقير بن يعقوب بن الحرث بن ابراهيم همدانى در منزلش در كوفه ، و از ابو ذر يحيى بن زيد بن العباس بن الوليد بزاز و حسن بن محمّد سكونى مزكَّى در كوفه .
در مكَّه و مدينه هنگام تشرّف به حج در سال 354 هم به يقين از گروهى حديث شنيده ولى نقلى از آن به عمل نيامده است .
در فيد هم پس از بازگشت از حجّ از ابو على ، احمد بن ابى جعفر بيهقى حديث شنيده است .
شيخ صدوق ( ره ) در روايات خود به نقل از اين شيوخ بسنده نكرده است بلكه كسان ديگرى هم به اجازات خود به وى اجازهء نقل حديث داده‌اند ، از جمله : سليمان بن احمد بن ايوب لخمى كه چنان كه در صفحهء 125 عيون اخبار الرضا آمده از اصفهان به او نقل حديث را نوشته است .
جز اين افراد كسان بسيار ديگرى نيز بوده‌اند كه صدوق ( ره ) از آنان حديث شنيده و اجازهء نقل حديث داشته است . سيد حسن موسوى خرسان در مقدمهء چاپ اخير كتاب من لا يحضره الفقيه تعداد 211 نفر از شيوخ صدوق را به نقل از خاتمهء مستدرك نورى ( ره ) به ضميمهء آن چه خود از اساتيد صدوق ( ره ) بر آن اطَّلاع يافته ، ثبت كرده است . با مراجعه به اين افراد به خوبى مىتوان دريافت كه شيوخ روايى شيخ به شيوخ سابق الذكر اختصاص نداشته است .
امّا تلاميذ صدوق ( ره ) . شك نيست كه با توجّه به آن چه از نجاشى ( ره ) نقل شده كه از سنين جوانى او شيوخ شيعه از وى روايات دريافت مىداشته‌اند ، و اين كه وى سفرهاى

137