كتاب : كتاب همان قرآن مجيد و وحى الهى به نبى اكرم است و بديهى است جز كلياتى از احكام را نمىتواند در بر داشته باشد .
سنت : سنت عبارت است از فعل ، قول و تقرير پيامبر صلَّى الله عليه و آله و به عقيده شيعه مطلق معصوم ، البته فعل و قول و تقريرى كه در مقام بيان احكام باشد ، نه مسائل شخصى و عادى .
اجماع : به عقيدهء شيعه ، اجماع عبارت است از اتفاق نظر فقها در صورتى كه از رأى و نظر معصوم كشف كند .
عقل : هر حكم عقلى كه بتوان به وسيلهء آن به حكم شرعى رسيد دليل عقل ناميده مىشود كه بر دو قسم است : حكم عقلى مستقل و حكم عقلى غير مستقل . [1] 6 - 1 - 0 علم اصول فقه چيست ؟ علم اصول را به تعبيراتى گوناگون تعريف كرده‌اند كه ظاهرا مقصود همه يكى است . جامعترين تعريف چنين است : علم اصول فقه دانستن قواعدى كلى است كه اگر مصاديق و افراد آنها به دست آيد و به آن قواعد ضميمه شود نتيجهء آن ، حكم كلى فقهى است ( چه حكم واقعى و چه حكم ظاهرى ) ، مثلا دلالت امر بر وجوب قاعدهء اصولى است ، زيرا اگر مصداقى از امر به دست آيد ، ( مثلا امرى كه به نفقه دادن به زن و فرزند تعلق گرفته است ) و اين مصداق به آن قاعده ضميمه گردد يعنى گفته شود :
« به نفقه دادن به زن و فرزند امر شده است » و « هر چيز كه به آن امر شده واجب است » ( زيرا امر بر وجوب دلالت مىكند ) پس « نفقه دادن به زن و فرزند واجب است » ، اين نتيجه ، حكم كلى فقهى است . [2] 7 - 1 - 0 بعد از توضيح مختصر چند اصطلاح ، كه در مباحث آينده مكررا به كار خواهد رفت ، به فهرست اجمالى مطالبى كه در اين كتاب در بارهء آنها بحث خواهد شد اشاره مىشود :
با توجه به تفاوتهايى كه در فقه - بويژه در دوره هاى ميانى - بين شيعه و اهل سنت وجود دارد ، بعد از بيان دورهء تشريع در بخشى مستقل ، ادوار فقهى فريقين جداگانه آورده شده است . البته چون در بارهء ادوار فقه اهل سنت كتابهاى مفصّل متعدد نگاشته شده است اين جانب سعى كرده‌ام در اين بخش ، مباحث به طور خلاصه بيان شود و مقدمه اى باشد براى ورود به ادوار فقه شيعه و نيز با توجه به اين كه علم اصول فقه از

[1] . همان ، 288 - 289 .
[2] . رك . تحوّل علم اصول ، ابو القاسم گرجى ، ( تهران ، بنياد بعثت ، 1361 ) ، 7 - 10 .

12