نكته قابل توجه اين است كه با اين كه علم اصول از اين تاريخ بتدريج استقلال كامل خود را به دست آورد و حتى مسائلى از قبيل مسائل فوق در دوره هاى بعد به كلى از علم اصول خارج شد ، مع ذلك پيوسته اين علم تحت تأثير مسائل كلامى و أحيانا منطقى باقى ماند ، بلكه - چنان كه خواهيم ديد - در دوره هاى اخير مسائل فلسفى نيز در آن به نحوى نافذ و عميق رخنه كرد . تحقيق در اين باره و استخراج موارد تأثير ساير علوم ، مخصوصا علوم عقليه ، در علم اصول به مجال وسيعترى نياز دارد كه در حال حاضر از دسترس اين جانب خارج است .
ناگفته نماند با اين كه شيعه در حدود سه قرن ديرتر از اهل سنت به كار اجتهاد و به كار بردن قواعد اصولى براى استنباط احكام شرعى پرداخت مع ذلك ديرى نپاييد كه آن را به غايت كمال ممكن آن عصر رساند ، و اين بدان علت بود كه :
أولا ، علم اصول كه طى چند قرن نزد اهل سنت مورد بحث و تحقيق قرار گرفته بود به طور آماده به دست شيعه افتاد ، نهايت اين كه شيعه در موارد لازم آراء خود را آن طور كه مبانى علمى و مذهبى خويش اقتضا داشت در آن وارد ساخت .
ثانيا ، باب اجتهاد نزد شيعه به طور مطلق مفتوح بود و بر خلاف اهل سنت كه در اين زمان نمىتوانستند از حدود اجتهادات أئمهء اربعه تجاوز كنند ، شيعه آزادى عمل داشت و تنها مخالفت اجماع بود كه مىتوانست در اجتهاد او محدوديتى ايجاد كند نه مخالفت شخصيتها ، از اين رو اجتهاد او كمال پيشرفت را به دست آورد .
خلاصهء امتيازات دورهء چهارم مهمترين امتيازات علم اصول در اين دوره عبارت است از :
امتياز اول .
كمال علم اصول شيعه .
امتياز دوم .
استحكام مبانى و قوت استدلال آن .
امتياز سوم .
استقلال و تخلص نسبى علم اصول از مسائل علم كلام .
البته اين استقلال با تأثر شديد علم اصول از علم كلام كه در اين دوره بلكه در دوره هاى بعد تا امروز به خوبى محسوس است ابدا منافاتى ندارد .
دورهء پنجم : دورهء ركود استنباط 2 - 4 دورهء پنجم ، دورهء ركود استنباط و توقف علم اصول شيعهء اماميه است .

329