خلاصهء سخن اين كه اين قبيل آيات و روايات ، همه بر اين دلالت دارد كه اجتهاد و به كار بردن قواعد اصولى ، و لو در سطحى بسيار ساده ، از همان صدر اسلام معمول و متعارف بوده است .
پس اگر مقصود استاد ابو زهره و ديگران ، از كلماتى نظير وضع ، تدوين علم اصول باشد ، به اين معنى كه شافعى اولين كسى است كه در علم اصول كتابى تدوين كرده است ، پاسخ آن عن قريب در دورهء دوم تحول علم اصول داده خواهد شد .
آية الله سيد حسن صدر در كتاب تأسيس الشيعة مؤسس علم اصول را امامين همامين : حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام دانسته و گفته است : اول من اسس علم الاصول و فتح بابه و فتق مسائله : الامام ابو جعفر الباقر عليهما السلام ثم بعده ابنه الامام ابو عبد الله الصادق عليه السّلام أمليا على اصحابهما قواعده الخ . [1] اين سخن نيز از لحاظ تعبير به تأسيس ، مانند تعبير ابو زهره خالى از بحث و انتقاد نيست .
دورهء دوم : دورهء تصنيف 2 - 2 - 4 اين دوره از لحاظ نقص و كمال ، خلط و عدم خلط با ساير علوم ، خود قابل تقسيم به چند دوره است كه اكنون مقصود ، دورهء آغاز تصنيف است :
مسائل علم اصول كه در گذشته استقلال نداشت و در خلال مسائل فقهى مطرح مىشد در اين دوره استقلال خود را به دست آورد .
ابن خلدون در مقدمهء تاريخ خود گويد : كان اول من كتب فيه ( يعنى : فى علم الاصول ) الشافعي - رضى الله عنه - املى فيه رسالته المشهورة تكلم فيها فى الاوامر و النواهي و . . [2] علامه سيد حسن صدر - چنان كه ذكر شد - مؤسس علم اصول را صادقين عليهما السّلام دانسته و برخى از امالى آنان را كه بعدا به صورت تصنيفاتى در آمده از جمله : اصول آل الرسول ، تأليف سيد شريف موسوى هاشم بن زين العابدين خوانسارى اصبهانى و الاصول الاصلية ، تأليف سيد عبد الله علامه محدث شبرى و الفصول المهمة تأليف شيخ محدث محمد بن الحسن بن على بن الحر العاملى المشغري ، صاحب كتاب وسائل

[1] . تأسيس الشيعة ، سيد حسن صدر ، 310 .
[2] مقدمه ابن خلدون ، 455 .

317