با مؤلف معلوم نيست احتمال دارد كه از تأليفى از تأليفات وى روايت كرده باشد و به اين احتمال اثر او هم مىتواند مأخذ نرشخى باشد .
و اما آنچه در فصل خروج مقنع ذكرى از ابراهيم صاحب اخبار مقنع و محمد بن جرير الطبرى شده ، پيداست كه نرشخى از اثر اين دو استفاده نكرده و تأليف اين دو از مآخذ مؤلف تاريخ بخارا نبوده ، چه قباوى خود صريحا گويد . كه اين فصل را محمد بن جعفر اندر كتاب آورده . و ليكن ناتمام و بعد خود از اثر اين دو اين فصل را تمام و كامل كرده است . و گفتهء فراى كه اثر اين دو از مآخذ نرشخى است مبنى بر اشتباهست .
نرشخى در چندين مورد از مسموعات و مشاهدات خويش و اطلاعاتى را كه از ديگران شنيده در كتاب خويش نقل نموده كه ظاهر است آنها را از كتابى نگرفته است . چنان كه در وصف مسجد بخارا ( ص 67 ) گويد « مسجد بخارا را ديدم به روى درهاى با صورت و روى آن را تراشيده و باقى را بر حال گذاشته گفت پرسيدم از استاد خويش » مترجم كتاب نرشخى هم با آنكه در كتاب تصرفاتى نموده و در اول كتاب گفته « چيزهائى كه در اصل عربى بود كه در كار نبود و طبيعت را از خواندن آن ملالت مىافزود ذكر آن چيزها كرده نشد » و از آنچه كه بر كتاب افزوده سخنى نرانده است . ليكن مسلم است كه ذكر حوادث و واقعاتى كه پس از تأليف كتاب يعنى پس از تاريخ سيصد و سى دو كه سال تأليف كتابست در اين تاريخ آمده همه از اضافات مترجم است .
و تنها مأخذى كه از آن نام برده كتاب خزائن العلوم ابو الحسن عبد الرحمان نيشابوريست كه در پنج موضع از نام كتاب و در شش مورد از نام مؤلفش ابو الحسن نيشابورى ياد كرده است . و بطور وضوح پيداست كه ابو نصر احمد بن محمد بن نصر القباوى مترجم از خزائن العلوم ابو الحسن نيشابورى مطالبى بر اصل تاريخ نرشخى افزوده است و اين اضافات از مترجم است نه از تلخيص كننده ( محمد بن زفر ) چنان كه فراى گفته است ، و همچنين حديثى كه از نوجابادى در ص 31 نقل شده نيز از اضافات مترجم است ، چه نوجابادى معاصر با وى بوده است . و در بحث از مآخذ كتاب همين مقدار كه ياد شد كافى است و نيازى به بسط

مقدمه 21