ادبيات عرفانى آن زمان كه وى بدان زياد آشنايى داشته است . در اين مورد كافى است گفته شود مهمترين مأخذ او چيست ، به نظر مىرسد كه مآخذ عمدهء او كتاب بوده بنام « غار گنجها » [1] كه تاكنون چاپ نشده ، اگر چه نام آن در بسيارى از كتب سريانى ، و عربى و حبشى ضبط شده است . اين بنده نيز اين كتاب را نديده‌ام و مدتى بود كه در لزوم آن كتاب براى تصحيح متن در ترديد بودم ، تا بالاخره ترجمهء آلمانى آن بدستم رسيد كه بتسولد [2] زير عنوان « غار گنجها » در لايپزيك در سال 1883 م . چاپ كرده است و ديده شده كه وقايع و تاريخ و ترتيب آنها مانند يعقوبى است و از روى مقابله معلوم شد كه يعقوبى از آن كتاب استفاده كرده و بعضى مطالب را كه با اصول و عقايد اسلامى موافق نبوده حذف كرده است . در مكمل كتاب ملاحظه كردم كه كتاب بسيار مفيدى بوده است و متأسفانه متن سريانى آن را نديده‌ام .
راجع بتاريخ هند و يونان و ملل ديگر كه يعقوبى دربارهء آنها صحبت كرده است ، نمىدانيم كه مأخذ آن چه بوده ، چون مقدمهء قسمت اول كتاب از بين رفته است . بهر حال اطلاعات وى از هر كجا باشد در اين قسمت كتاب هم از مؤلفان ديگر از نظر مواد مطالب و نداشتن افسانه‌هاى بى پايه بهتر است . » ناگفته نماند كه مؤلف در تاريخ پادشاهان ايران ( ص 193 - 220 ) پيشداديان و كيانيان را نام مىبرد ( ص 193 - 194 ) و به اشكانيان ( ملوك الطوائف ) اجمالاً اشاره مىكند ( ص 194 ) و در تاريخ ساسانيان از اردشير بابكان تا يزدگرد سوم و جنگ قادسيه و فتح مدائن بدست مسلمين و كشته شدن يزدگرد در مرو ( ص 194 - 216 ) و كيش مانى و كتابهاى وى ( ص 195 - 197 ) و كيش و آئين ايرانيان ( ص 217 - 218 ) و اسامى ماهها و روزهاى سال در نزد ملل ايرانيان ( ص 216 - 217 ) و استانهاى مختلف ايران و شهرهاى هر استان ( ص 218 - 219 ) و القاب و عناوين سياسى آنان ( ص 219 - 220 )

[1] - Spelunca Thesaurorum .
[2] - Bezold .

مقدمهء مترجم 31