شهرستانى در كتاب تفسير خود بنام « مفاتيح الأسرار و مفاتيح الأبرار » كه نسخهء خطى آن در كتابخانهء مجلس شوراى ملى به شمارهء 87 ب موجود است پس از ذكر جدولهاى پنجگانهء ترتيب نزول سور زير عناوين : « از مقاتل از رجال حديثش - مقاتل از امير المؤمنين كرم الله وجهه - ابن عباس رضى الله عنه - ابن واقد - صادق رضى الله عنه » ضمن جدولهاى پنجگانهء ترتيب نوشته شدن سوره‌ها در پنج مصحف : « مصحف عثمان - عبد الله بن مسعود - ابى بن كعب - بروايت محمد بن خالد برقى - از تاريخ ابن واضح » جدول پنجم را از تاريخ ابن واضح نقل كرده است . [1] مآخذ مؤلف در جلد دوم اين كتاب كه مقدمهء آن محفوظ مانده ، معلوم است و چنان كه خود مىنويسد مطالب اين كتاب را از همان كسانى كه در مقدمه معرفى مىكند ، و احياناً در ضمن نقل مطالب هم نام مىبرد ، روايت كرده است ، و نيز از جز آنان كه نام برده مطالبى آورده كه ديگران آنها را گفته و روايت كرده‌اند و در تاريخ زندگانى خلفا و سر گذشت آنان بر آنها دست يافته است . [2] اما در جلد اول كه با كمال تأسف مقدمهء آن كه قطعاً مشتمل بر ذكر مآخذ مؤلف در اين جلد بوده است ، بدست ما نرسيده و در نسخهء خطى كمبريج نبوده است ، از مآخذ مؤلف اطلاع دقيق و صحيحى نداريم ، در تاريخ انبيا از آدم تا مسيح عليهما السلام ، و تاريخ بنى اسرائيل و اناجيل اربعه ( ص 4 - 100 ) قطعى است كه علاوه بر قرآن مجيد و مآخذ اسلامى ، از كتب عهدين بسيار نقل و اقتباس كرده است و احياناً خود مؤلف هم به اين قسمت اشاره مىكند ، و من هم در حواشى اين قسمت و در بسيارى از موارد مآخذ گفتار وى را نشان داده و احياناً توانسته‌ام متن عبارت تورات يا انجيل را بجاى ترجمهء عبارت وى قرار دهم و در چند مورد افتادگيهاى كتاب را از روى عهدين تكميل نمايم . در آنچه مربوط به نجوم و حساب است ظاهراً از محمد بن موسى خوارزمى و

[1] - ر . ك . ج 2 ص 135 - 136 تاريخ يعقوبى چاپ بيروت .
[2] - ر . ك . ص 357 - 358 .

مقدمهء مترجم 29