بر او پوشانيده و كار امير مؤمنان را به ثمر رسانيده و وعدهء خويش را نسبت به وى انجام داده و آنچه را از وعدهء درست وى انتظار مىرفت به سر برده ، كه به وجود وى از پس جدايى الفت آورده و امت را از پى تفرقه فراهم كرده و آثار اسلام را از پس محو شدن احيا كرده . » سخن از بعضى روشهاى مخلوع ، محمد بن هارون حميد بن سعيد گويد : وقتى محمد زمامدار شد و مأمون به دو نوشت و بيعت كرد ، خواجگان جست و بخريد و بهاى گران داد و آنها را براى خلوت شب و روز و ترتيب خوردنى و نوشيدنى و امر و نهى خويش نهاد . گروهى از آنها را به خدمت گرفت كه جراديه شان ناميد و گروهى از حبشيان كه غرابيه شان ناميد و از زنان آزاده و كنيز دورى گرفت و آنها را به كنار زد . يكى از شاعران در اين باب شعرى گويد به اين مضمون :
« اى كه در طوس دير بمانده اى « و از آنچه جانها را فداى آن مىكنند « دور مانده اى « براى خواجگان شوهرى به جا نهاده اى « كه شئامت آنها را تحمل مىكند « اما نوفل كه كار مربوط به اوست و بدر « و چه همنشينانند « عصمى بشار نيز به وقتى كه به نزد وى « نامشان را ببرند نصيب ناچيز ندارد « وقتى جامها پيموده شود « حسن كوچك نيز به نزد وى

5599