بصر در وى نرسد . و اندر اين سؤال موسى و جواب خداى عزّ و جلّ مر حكما را سخن بسيار است بيرون از اين كتاب ، تا تو آن بدانى كه خداى عزّ و جلّ تشبيه نشايد كردن و موسى را عيب گفتن ، امّا آن كه چنين گفت : * ( فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّه لِلْجَبَلِ جَعَلَه دَكًّا وَخَرَّ مُوسى صَعِقاً 7 : 143 ) * . و معنى اين ظاهر است از روى عربيّت ، و معنى : * ( فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّه 7 : 143 ) * ، يعنى تَجَلَّى امْرُ رَبّه . و اين همچنين است كه خداى گفت : * ( هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ 6 : 158 ) * ، امر ربك . معنى اين امر بود .
و اين چنين در لغت عرب بسيار بود كه لفظى را نام برند و معنى چيزى ديگر خواهند . و اندر قرآن اين چنين بسيار است ، چنان كه گفت : * ( وَسْئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَالْعِيرَ الَّتِي [ أَقْبَلْنا فِيها ] 12 : 82 ) * . اهل القرية و اهل العير . و ديگر حكما چنين گويند كه اوّل چيزى كه ببايد دانستن تا اين سؤال به خود اندر كفر بود يا ايمان . نزديك گروهى چنان است كه اين سؤال قوم بود بر زبان موسى ، و نزديك ما چنان است كه اين سؤال موسى بود و ايمان است زيرا كه اندر همه قرآن هيچ جايى ديگر نيست كه پيغمبر سؤال كفر و محال كرد از خداى عزّ و جلّ نه از قبل خويش و نه از قبل قوم . و اين چنان بود كه قومى گفتند : اگر سؤال محال بودى ، شرط آن نكردى به جواب كه در مقدور صحيح بودى زيرا كه لن ، مؤبّد باشد پس اينجا گفت : * ( لَنْ تَرانِي وَلكِنِ 7 : 143 ) * .
و لكن شرط بود و نه مؤبّد بود زيرا كه گفت : در كوه نگر اگر كوه قرار يابد . و در مقدور خداى عزّ و جلّ تسكين كوه صحيح بودى و امروز بايستاده است و صحيح بود چنان كه بود ، همچنانكه گفت : اگر طاعت [ b 62 ] من دارى بهشت يا بى . طاعت داشتن بدين جهان و بهشت يافتن بدان جهان . و قول خداى عزّ و جلّ صدق است .
و ديگر موسى گفت : * ( تُبْتُ إِلَيْكَ 7 : 143 ) * . اگر سؤال قوم بودى توبه قوم را بودى ، و چون سؤال كفر بودى ، توبه از كفر بود و نه روا باشد كه آنكه معصوم باشد كفر گويد و از كفر گفتن توبه بايدش كردن . پس بسيار سخن گفتند در توبه خواستن ، گروهى گفتند :
توبه را گناهى پيش نبايد تا توبه صحيح باشد ، چنان كه ابراهيم و اسماعيل از طاعت بپرداختند از بناى كعبه توبه خواستند و آنجا گناهى ايستاده نبود . و پيغمبر ما

324