فراخى مر رعيّت را همچنان بدهد و همچنان ايشان را بينديشد و همچنان راست دارد ، مگر آن چيز كه ملك را باشد خاصّ و رعيّت را آن به كار نيايد چون اسبان و آلات حرب و سلاح و جواهرها كه آن جز ملوك را به كار نيايد . فامّا آن چيز كه همه خلق را به كار آيد نبايد كه خاصّ خويشتن را دارد و خلق را از آن باز دارد ، چنان كه گويد فلان طعام را مخوريد تا من خورم ، يا فلان شراب مخوريد يا فلان اسپرغم مبوييد يا فلان جامه مپوشيد تا اين خاصّ مرا بود . و ايدون بايد كه ملك هميشه عفو كند و عقوبت كم كند ، جايى كه عفو بايد كردن عفو كند ، و چون عقوبت بايد كردن ، بسيار جاى نيز عفو كند كه تا عفوش بيش بود از عقوبت . كه اگر به عفو خطا كند بهتر باشد كه به عقوبت ، چه اگر جايى عقوبت بايد و به غلط عفو كند ، تواند كه آن را اندر يابد و باز عقوبت كند ، و اگر جايى عفو بايد كردن و به غلط عقوبت كند آن از دست گذشت و نيز اندر نتوان يافت .
و ايدون بايد كه اگر كسى از رعيّت پيش ملك تظلَّم كند از كار دارى كه بر وى ستم كرده بود ، ملك بايد كه آن ظالم را محابا نكند و سوى او ميل نكند و آن ظالم را با متظلَّم حاضر آرد . اگر ستمكار بود ملك آن ستم از وى بردارد و اگر چيزى استيده باشد به قهر بفرمايد كه باز دهد ، و اگر آن عمل دار ندارد ، ملك از خاصّهء خود باز دهد و آن عامل را ادب كند تا ديگران چنان نكنند ، و او را هم به جاى خود باز فرستد تا هر تباهى كه كرده است او خود نيكو كند ، و هر ستمى كه كرده است داد آن بدهد . و اگر كسى بعمد كسى را بكشد ، ملك بايد كه آن قاتل را به هيچ حال عفو نكند و داد آن اولياى كشنده بدهد و ديت از وى بستاند مگر اولياى مقتول او را عفو كنند .
اين است رسم داد و عدل ، و شما را بر من اين واجب است از فرمانبردارى كردن و حرب كردن با دشمنان . و بدانيد كه اين دشمن ترك اندر اين مملكت ما طمع كردند و از حدّ خويش به حدّ ما اندر آمدند . با وى حرب كنيد و خود را و مرا از ايشان برهانيد ، و شما را اندر اين بهره بيش است كه مرا ، و فرمودم كه شما را سلاح تمام بدهند ، سلاح و درم بر من و حرب بر شما . و تدبير و راى من با شما يكى است ، هر

260