. . . [1] مانند يك سلسله غلها و زنجيرها دست و بال فكر و ارادهء بشرى را مىبندد . قرآن كريم مىفرمايد : * ( وَيَضَعُ عَنْهُمْ اصْرَهُمْ وَالاْغْلالَ الَّتى كانَتْ عَلَيْهِمْ ) * . و مخصوصاً فكر بشر ، انديشهء بشر ، اسير خرافات و اوهام مىشود .
عرب جاهليت آزادى اجتماعى داشت ( به استثناى غلامان و بردگان ) ولى آزادى معنوى نداشت .
ولى انسانيت انسان تنها وابسته به فكر و انديشه نيست . ارادهء انسانى ، خواست انسانى نيز ماوراء خواست حيوانى است . ارادهء انسانى نيز بايد رشد كند و آزاد باشد . تنها آزادى فكرى براى آزادى ارادهء انسانى كافى نيست . ارادهء انسانى را مطامع و شهوات حيوانى اسير مىكند . حكومت حرص ، آز ، خشم ، جاه طلبى ، شهوت ، اراده و خواست انسانى را اسير مىكند و انسان را از نظر اراده اسير مىكند [2] پس آزادى معنوى يعنى آزادى فكر از خرافات و اوهام و آزادى اراده از وابستگيهاى حيوانى همچنان كه آزادى اجتماعى يعنى آزادى تفكر و تبادل نظر و آزادى ارادهء افراد در حدود قانون و مصالح فردى و اجتماعى .
پس تنها آزادى فكر و اراده در اجتماع و حوزهء بيرون از وجود انسان كه آزادى اجتماعى ناميده مىشود و دموكراسى تأمين كنندهء آن است كافى نيست ، آزادى فكر و اراده در درون و حوزهء باطن نيز لازم و تأمين كنندهء آن تعليم و تربيت است ولى تعليم و تربيتى كه از ايمان سرچشمه بگيرد . يكى از موارد اختلاف نظر ما با ناشران اعلاميهء جهانى حقوق بشر در اينجاست كه آنها فرض مىكنند با تربيت مجزا از دين مىتوان بشر را از ناحيهء درون طورى تربيت كرد كه به آزادى ديگران احترام بگزارد ولى ما مىگوييم چنين چيزى ممكن نيست ، عملًا نيز تجربيات تاريخى نشان داده است كه ممكن نيست .

[1] . [ مطالب قبل از اين موجود نيست . ]
[2] . به عبارت ديگر در ناحيهء آزادى معنوى ، تنها آزادى از حكومت خرافات كافى نيست آزادى از حكومت سودجويى و منفعت طلبى نيز ضرورى است ، همچنان كه آزادى از حكومت جور و استبداد نيز شرط است .

98