انسان به دو فضاى باز و بلامانع نيازمند است [1] : فضاى اجتماع و بيرون ، ديگر فضاى روح و درون . در فضاى اجتماعى انسان نيازمند به زندگى اجتماعى است و نيازمند به فضاى اجتماع است فضاى اجتماعى بايد براى رشد و تكامل و پرورش مساعد باشد ، مانع براى رشد و تكامل افراد و استفادهء آنها از حقوق طبيعى و اجتماعىشان ايجاد نكند . به عبارت ديگر بشر طبعاً در اجتماع يك سلسله حقوق دارد كه رشد و تكاملش بسته به استيفاى آن حقوق و تكاليف وابسته به آنهاست . افراد بايد حقوق يكديگر و آزادى يكديگر را براى استيفاء و استفاده از حقوق خود محترم بشمارند ، ولى تاريخ همواره نشان داده است كه آزادى افراد به وسيلهء افراد ديگر تهديد شده است ، همان طورى كه امنيت افراد نيز به وسيلهء افراد ديگر تهديد مىشود و همانطور كه تعليم و تربيت صحيح افراد نيز به وسيلهء افراد ديگر تهديد مىشود و افرادى به جاى تعليم و تربيت صحيح ، تعليم و تربيت را به صورت ناصحيح و نامطلوبى درمىآورند . استعبادها ، استثمارها ، اسارتهاى افراد و اقوام به دست افراد و اقوام ديگر ، چيزى جز سلب آزادى آنها نيست .
قرآن كريم با منطق بسيار رسايى لزوم آزادى اجتماعى را تأييد كرده است ، مثل اينكه مىفرمايد : « قُلْ يا اهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا . . . وَلا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً ارْباباً من دونِ الله » ، « اتَّخَذوا أحْبارَهُمْ وَرُهْبانَهُمْ ارْباباً من دونِ الله » ، « يَعْبُدونَنى لا يُشْرِكونَ بىشَيْئاً » . از زبان موسى نقل مىكند : * ( وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَىَّ انْ عَبَّدْتَ بَنى اسْرائيلَ ) * . از زبان فرعون نقل مىكند : * ( وَقَوْمُهُما لَنا عابِدونَ . ) * على عليه السلام در خطبهء قاصعه دربارهء قوم موسى مىفرمايد : * ( اتّخذتهم الفراعنة عبيداً ) * ، دربارهء اعراب جاهليت مىفرمايد : * ( كانت الاكاسرة والقياصرة ارباباً لهم يجتازونهم عن ريف الافاق و بحرالعراق الى منابت الشيح ) * ( ظاهراً مقصود كرانه هاى خليج فارس است ) .

[1] . رجوع شود به اواخر ( راه طى شده ) راجع به اينكه انسان داراى دو حيات و دو شخصيت است : فيزيولوژيكى ، پسيكولوژيكى .

96