را با اختيار انتخاب كنند [1] ، مثل همهء موارد تربيتى ، زيرا خوبى اخلاقى با اجبار سازگار نيست . ديگر مواردى است كه رشد و پيشرفت و تكامل مردم در اين است كه در آن كار آزاد و مختار باشند و اگر مصلحت آنها را به زور به آنها بدهيم هيچ گاه صلاحيت استفاده از مصالح خود را پيدا نمىكنند ، مانند اينكه مردم بايد با اراده و ميل خود وكيل صالح خود را انتخاب كنند و خودشان برسند به حدى كه وكيل صالح انتخاب كنند .
تحميل وكيل ولو صالح اثرش اين است كه هيچ وقت استعداد اجتماعى مردم به فعليت نمىرسد و تجربهء اجتماعى و عقل تجربى اجتماعى پيدا نمىكنند .
ديگر در موردى است كه هرچند مربوط به سليقه نيست و از امورى كه مصلحت متوقف بر انتخاب فردى باشد و يا از امورى كه رشد اجتماعى فقط در زمينهء آزادى پيدا مىشود نيز نمىباشد ولى قدرت تشخيصى ما فوق تشخيص خود فرد وجود ندارد كه صلاحيت داشته باشد تكليف معين كند ، پس عقيده و فكر هركس براى خودش بايد محترم باشد . حقيقت اين است كه ريشهء آزادى عقيدهء اروپايى همين قسم چهارم است ، يعنى آزادى عقيدهء اروپايى براساس نفى اعتقاد به دين و تشخيص ماوراء طبيعى است و الا با فرض اينكه افقى ما فوق عقل شخصى هست منطق آزادى منتفى است .
ج . اسلام كه مىگويد در دين اكراه نيست از آن نظر مىگويد كه قلمرو عقيده و ايمان غير از قلمرو زور است ، يعنى زوربردار نيست . اسلام كه مىگويد « لااكراه فِى الدّين » منظور از « دين » پيروى عملى فقط نيست ، عمل را با ايمان توأماً مىخواهد . مثل قانون دول نيست كه عمل - مثلًا ماليات - بخواهد خواه مردم ايمان داشته باشند و خواه نداشته باشند ، بلكه عمل را فقط به شرط هماهنگى وجدان و قلب مىپذيرد . و الا اگر به فرض محال قابل اجبار بود ، مثل علم و سلامت ، مىگفت

[1] . به عبارت ديگر در مواردى كه خوب است اختلاف و تنازع باشد و انتخاب اصلح صورت گيرد .

86